عید غدیر همانند عید فطر و قربان از اعیاد اسلامی، بلکه از مهم ترین و بزرگ ترین ایام تاریخ اسلام به شمار می آید که یادآور ابلاغ پیام امامت و ولایت از سوی پیامبر اکرم(ص) به تمام مسلمانان جهان است. پیامبر خدا در موقعیت ها و مناسبت های مختلف، امامت را به مردم معرفی می فرمودند ولی برای تحکیم و تثبیت این امر مهم لازم بود تا اعلام عمومی شود. در نهایت این وعده الهی در آخرین سال عمر پیامبر اکرم روز هجدهم ذی الحجه که مصادف با آخرین حجی که نبی مکرم(ص) در آن حضور داشتند و هنگام بازگشت از حجه الوداع در ۱۸ ذی الحجه سال دهم قمری در مکانی به نام غدیرخم محقق شد. قلب ها در هاله ای از روحانیت فرو رفته بود و لذت معنوی این عبادت بزرگ هنوز در ذائقه جان ها انعکاس داشت.

یاران پیامبر(ص) که عدد آنها فوق العاده زیاد بود، از خوشحالی درک این فیض و سعادت بزرگ در پوست نمی گنجیدند. نه تنها مردم مدینه در این سفر، پیامبر(ص) را همراهی می کردند بلکه مسلمانان نقاط مختلف شبه جزیره عربستان نیز برای کسب یک افتخار تاریخی بزرگ به همراه پیامبر(ص) بودند. طبق آیه تبلیغ، پیامبر از جانب خداوند مامور بود آنچه را که خدا دستور داده به مردم ابلاغ کند و اگر این کار را انجام ندهد رسالتش را انجام نداده است. پس از واقعه غدیر آیه اکمال نازل شده و این روز، روز اکمال دین و اتمام نعمت معرفی شد. در چنین روز فرخنده ای خداوند نعمت را بر مسلمانان تمام و ارکان دین را محکم و استوار کرد و به واسطه پیامبر، امامت را بر تشنگان معرفی کرد و فرزند کعبه را برفراز منبر امامت قرار داد.

با تفحص در احادیث اهل البیت علیهم السلام تعابیری نظیر عیدالله الاکبر (بزرگ ترین عید الهی)، عید اهل بیت محمد(ص)، و اشرف الاعیاد (والاترین عید) و در آسمان روز عهد معهود و در زمین میثاق ماخوذ و جمع مشهود به کار رفته که از جایگاه بسی عظیم برخوردار است. به طوری که اعمالی متفاوت از سایر اعیاد برای آن توصیه شده است و مسلمانان این روز بزرگ را جشن می گیرند. چنانکه در کتاب تهذیب الاحکام، جلد ششم، صفحه بیست و چهارم به از لسان معصوم علیه السلام به آن اشاره شده است که فرمود: و الله لو عرف الناس فضل هذا الیوم بحقیقته اگر مردم فضل این روز را به حقیقتش درک کنند، ملائکه – نه فقط در روز عید غدیر بلکه – در طول سال هر روز ده مرتبه با آنها مصافحه می کنند! دیگر چطور باید به مسلمانان بگویند که این روز مهم است.

در لغت نامه تاج العروس درباره عید آورده است: عید در نزد عرب، زمانی است که در آن شادی‏ها یا اندوه ها، باز می گردد و تکرار می شود و در فرهنگ معین در این باره آمده است: عید، روز مبارکی است که در آن مردم جشن می گیرند و شادی می کنند و در این روز به همدیگر عیدی می دهند از قبیل هدیه، پول، خلعت.

واژه عید در قرآن در سوره مائده آیه ۱۱۴ فقط یک بار آمده است: اللهم ربنا انزل علینا مائده من السماء تکون لنا عیدا لاولنا وآخرنا وآیه منک (پروردگارا! از آسمان مائده ای بر ما بفرست! تا برای اول و آخر ما، عیدی باشد و نشانه ای از تو و به ما روزی ده) در تفسیر این آیه آمده است: عید در لغت از ماده عود به معنی ‏بازگشت است. به روزهایی که مشکلات از قوم و جمعیتی برطرف می‏شود و به تعبیر دیگر بازگشت‏ به پیروزی‏ها و راحتی‏های نخستین، عید گفته‏ می‏شود. در اعیاد اسلامی به مناسبت اینکه در پرتو اطاعت‏ یک‏ ماه مبارک رمضان یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاکی فطری ‏نخستین به روح و جان باز می‏گردد و آلودگی‏ها که برخلاف فطرت است‏ از میان می‏رود «عید» گفته شده است و از آنجا که روز نزول ‏مائده، روز بازگشت‏ به پیروزی و پاکی و ایمان به خدا بوده است، حضرت مسیح(ع) آن را «عید» نامیده است.

اهمیت عید نامیدن روز غدیر را می توان با تتبع و بررسی در تاریخ و کلام پیامبر و ائمه معصومین علیهم السلام مشاهده کرد.

می توان گفت پیامبر تنها در روز هجدهم ذی الحجه بعد از نماز ظهر با علی علیه السلام در خیمه و چادر نشست و به مسلمانان دستور داد: «فوجا فیهنئوه بالمقام و یسلموا علیه بإمره المومنین. ان یدخلن علیه و یسلمن علیه بإمره المومنین ففعلن؛ دسته دسته نزد او بیایند و جانشینی و امیرالمومنین شدن وی را تبریک بگویند. آنها بر علی علیه السلام وارد شوند و سلام کنند و امیرالمومنین شدنش را تبریک بگویند و مسلمانان همین کار را کردند». (الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید، دار المفید، چاپ اول؛ ۱۳۷۲، جلد اول، ص ۱۷۷).

وقتی جشن ها و اعیاد تاریخ پیامبر را مطالعه می کنیم چنین سخنی که پیامبر فرموده باشد «فیهنئوه به من تبریک بگوید» را نمی توان یافت. اما این سخن را در روز غدیر از لسان پیامبر می یابیم که خود بیانگر عظمت و اهمیت عید غدیر را بر سایر اعیاد نشان می دهد.

بعد از پیامبر اکرم و امیرالمومنین علی علیه السلام، امینان وحی الهی، همچون امام صادق و امام رضا علیهماالسلام، در احیای عید غدیر و آشکار ساختن آن نقش بسیار مهمی داشتند. غدیر، فقط یک روز تاریخی نیست، بلکه به عنوان یک «عید اسلامی» معرفی شده است.

ائمه اطهار علیهم السلام، حقیقت عید غدیر را شناختند و تمام تلاش شان این بود که آن را به عنوان عید معرفی و با بیان فضایل و ثواب اعمال این روز تمام مسلمانان را به تبلیغ ترغیب کنند.

عبدالله بن جعفر حمیری از هارون بن مسلم از ابی الحسن لیثی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که آن جناب به دوستان و شیعیان خود که در محضر او بودند فرمود: «ا تعرفون یوما شییدالله به الإسلام»، آیا می شناسید روزی را که خداوند به سبب آن روز اسلام را بلندمرتبه ساخت و مناره های دین را در آن آشکار فرمود و آن روز را برای ما و برای دوستان و شیعیان ما عید قرار داده؟ «فقالوا: الله و رسوله و ابن رسوله اعلم» گفتند: خدا و رسولش و فرزند رسولش داناترند؛ «ا یوم الفطر هو یا سیدنا؟ قال: لا. قالوا: ا فیوم الاضحی هو؟ قال: لا و هذان یومان جلیلان شریفان، و یوم منار الدین اشرف منهما»، آیا روز فطر است سرور ما؟ فرمود: نه، عرض کردند: آیا روز اضحی است فرمود: نه و درعین حال این دو روزی که نام بردید روزهای بزرگ و با شرافتی است. ولی روز تعیین مناره های دین از آن دو روز بزرگ تر و شریف تر است، «و هو الیوم الثامن عشر من ذی الحجه، و ان رسول الله صلی الله علیه و الله لما انصرف من حجه الوداع و صار بغدیر خم» و آن روز هجدهم ذی الحجه است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در بازگشت از حجه الوداع هنگامی که به غدیر خم رسید.

(عید الغدیر فی الإسلام و التتویج و القربات یوم الغدیر، علامه امینی، مشعر، چاپ اول؛ ۱۳۹۰، صص ۷۵و۷۶)

سهل بن زیاد، از عبدالرحمن بن سالم از پدرش روایت کرده که گفت: از امام صادق علیه السلام سوال کردم: «هل للمسلمین عید غیر یوم الجمعه و الاضحی و الفطر» آیا برای مسلمین جز جمعه و اضحی و فطر عیدی هست؟ فرمود: آری، عیدی که حرمتش از عیدهای نامبرده زیادتر و بزرگ تر است، عرض کردم: فدایت شوم آن چه عیدی است؟ «قال الیوم الذی نصب فیه- رسول الله(ص) امیر المومنین(ع) و قال من کنت مولاه فعلی مولاه» فرمود: روزی که رسول خدا صلی الله علیه و الله در آن روز امیرالمومنین علیه السلام را منصوب داشت و فرمود: من کنت مولاه، فعلی مولاه، عرض کردم آن چه روزی بوده؟ فرمود: تو را چه کار با اینکه چه روزی بوده؟ چه اینکه سال می گردد، «و لکنه یوم ثمانیه عشر من ذی الحجه» ولی آن روز هجدهم ماه ذی حجه است.

(اصول کافی، ثقه الاسلام محمد کلینی، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم؛ ۱۴۰۷ق، جلدچهارم، ص۱۴۹)

در روایتی دیگر فرات بن احنف می گوید: از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدم: فدایت شوم، «للمسلمین عید افضل من الفطر و الاضحی و یوم الجمعه و یوم عرفه» آیا مسلمانان عیدی بالاتر از عید فطر و عید قربان و روز جمعه و روز عرفه دارند؟ امام فرمود: آری! بالاترین و بزرگ ترین و شریف ترین اعیاد روزی است که خدا دین را در آن روز کامل گردانید و این آیه را بر پیامبرش محمد، صلی الله علیه و آله، نازل فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الإسلام دینا.سوال کردم: آن چه روزی است؟ فرمود: انبیای بنی اسراییل وقتی وصیت و امامت را به نفر بعد از خودشان واگذار می کردند، آن روز را عید قرار می دادند و این روز هم روزی است که پیامبر، صلی الله علیه، علی، علیه السلام را رهبر مردم قرارداد و در آن روز چیزهایی نازل شد و دین کمال یافت و نعمت بر مومنان تمام گردید. (تفسیر فرات الکوفی، فرات بن ابراهیم کوفی، موسسه الطبع و النشر فی وزاره الإرشاد الإسلامی؛ ۱۴۱۰ق، ص ۱۱۸)

همچنین ذهبی آورده است: «طبری سندهای حدیث غدیر را در ۴ جلد جمع آوری کرد؛ من بخشی از آن را دیدم؛ از کثرت روایات متعجب شدم و به وقوع این اتفاق یقین پیدا کردم.» (سیر اعلام النبلاء، ذهبی، موسسه الرساله، ۱۴۰۵ ق، ج۱۴، ص۲۷۷)

و نیز می گوید: «من یک جلد از طرق حدیث غدیر که طبری جمع کرده، دیدم؛ نسبت به این واقعه و کثرت طرق آن مدهوش شدم.»  (تذکره الحفاظ، ذهبی، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ ق، ج۲، ص۲۰۳)

کتاب های حدیث و تفسیر و کلام و عقاید و سیره و لغت عالمان اهل سنت از ذکر غدیر و ماخذ و روایان آن مملو است و مسلم بودن واقعه غدیر، حقیقتی است انکارناپذیر. به گفته عالم سنی مشهور، ضیاءالدین مقبلی صنعانی مکی: «اگر حدیث غدیر ثابت و معلوم نباشد، پس در اسلام هیچ ثابت و معلومی  نیست.»

علامه امینی که به ذکر اسناد غدیر از کتب اهل سنت پرداخته است دریایی موج خیز به وجود آورده است که کرانه و ساحلی آن را نیست. وی این حدیث را از ۱۱۰ تن از صحابه (که با چندین بار فوق حد تواترها است) و ۸۴ تن از تابعان و ۳۶۱ تن از عالمان و محدثان اهل سنت نقل کرده است.

اما در دروان حکومت آل بویه معزالدوله علی بن بویه برای اولین بار در اسلام روز غدیر را عید اعلام کرد.

مقریزی می گوید: عید نامیدن عید غدیر اولین بار در اسلام در عراق و در زمان حکومت معزالدوله علی بن بویه اعلام شد و او کسی بود که آن را در سال (۳۵۲) به وجود آورد و در پی آن شیعه از آن زمان به بعد، آن روز را عید قرار دادند. (الخطط، المقریزیه، ج۲، ص ۲۲۲)

البته قابل توجه است که مسعودی متوفی (۳۴۶) در التنبیه والاشراف، صفحه ۲۲۱ و ۲۲۲ شش سال قبل از تاریخ مقریزی می گوید: فرزندان علی(ع) و شیعیان او این روز را پاس می دارند. در کتب اهل سنت نیز، روز غدیر، عید یاد شده است.

مقریزی در کتاب خطط المقریزیه الجزء الثانی اینچنین آورده است:

و قال ابن زولاق: و فی یوم ثانیه عشر من ذی الحجه سنه الثنین و ستین و ثلاثمائه و هو یوم الغدیر تجمع خلق من اهل مصر و المغاربه و من تبعه للدعاء، لانه یوم عید. لان رسول الله صلی الله علیه و سلم عهد الی امیرالمومنین علی بن ابی طالب فیه و استخلفه.

در روز ۱۸ ذی الحجه، سال ۳۶۲ قمری روز غدیر بود و مردم بسیاری از اهل مصر و مغرب چون آن روز، روزه عید بود. چون پیامبر علی را به عنوان خلیفه برگزید.

در کلام پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام، روز غدیر را عید نامیدند و به عنوان تعظیم شعائر دینی، آن را بزرگ داشتند و بر شکوه آن افزودند، تا ارزش های نهفته در این روز عظیم، همواره زنده بماند و سیره معصومین (علیهم السلام) احیا شود. ائمه معصوم علیهم السلام برای عید غدیر مراسم و سنت های خاص و آداب اسلامی را بیان فرمودند و تمسک به آداب اسلامی در بین مسلمانان باعث تجانس و اتحاد قلوب و همبستگی اجتماعی، می تواند نقشی اساسی ایفا کند.

اولین وجه عید غدیر، مساله توجه به معنویت این عید بزرگ است زیرا در این روز باید به عبادت، روزه و ذکر الهی بپردازیم. در روز غدیر باید از نظر روحی این آثار را درک کنیم و در سخن حضرت امام رضا(ع) آمده است که این روز، روزی است که هم و غم از مومنان برطرف می شود.

همچنین گفته شده روز عید غدیر بهترین فرصت و موقعیت برای نیایش است؛ چرا که روز غدیر روز سپاس و ستایش به پیشگاه حضرت احدیت است. حضرت رضا علیه السلام می فرمایند: «روز غدیر روزی است که خداوند، بر توان کسی که او را نیایش کند، می افزاید.» و همچنین فرمودند: «روز غدیر روزی است که دعا در آن مستجاب خواهد شد.»

زیارت نیز یکی از سنن سازنده اسلامی است چه از نزدیک چه از دور. زیارت یک پیوند معنوی بسیار قوی بین شیعه و مقدسات اوست. از جمله آنها زیارت حضرت علی علیه السلام، از دور و نزدیک است.

عید غدیر یادآور بزرگ ترین و گرانقدرترین خاطره اسلام است خاطره استمرار رسالت پیامبر، صلی الله علیه و آله، با امامت علی، علیه السلام. در چنین روزی نه تنها خود باید دلشاد باشیم بلکه باید زمینه شادمانی دیگر برادران ایمانی را هم فراهم سازیم.

در یکی از اعیاد غدیر که اصحاب و دوستان امام رضا(ع) برای عرض تبریک آمده بودند، حضرت آنها را برای افطار نگه داشتند و قبل از آن غذا، هدایا، لباس، انگشتری و چیزهای بسیار دیگری به خانه های شان فرستاده بودند به طوری که احوال خودشان و اطرافیان شان بسیار نیکو شد.

سخن آخر اینکه عید غدیر منحصر به آن زمان نیست، عید غدیر در همه اعصار باید باشد. امروز اگر افرادی در دنیای اسلام؛ روشنفکران، متفکران، صاحبان عقیده، تلاش کردند با قلم و فکر و زبان خود عید غدیر را احیا کنند، ما نیز در جریان سازی فرهنگ عید غدیر از عناصر مهم اجتماعی همچون کودکان، نوجوانان و بانوان نباید غفلت کنیم، بانوان و کودکان از جمله مخاطبان اصلی ما هستند.