سیروس رادمنش، جوانترین شاعران حلقهی نخست موج ناب و در میان  پنج‌ضلعی نامنظم شاعران موج ناب، (تعبیری از هرمز علی‌پور) آخرین نفری بود که کارهایش زیر عنوان این موج شعری معرفی شد. او که استعدادی شگرف و شگفت در شعر معاصر ما بود، تا پایان عمر به موج ناب وفادار ماند و پیگیرترین فرد برای نظریه‌مندسازی ویژگیهای شعر ناب، هم او بود. رادمنش از دانش گستردهی خود در زمینه ی موسیقی کلاسیک، فلسفه و نقد مدرن، برای تبیین جنبه های زیبایی‌شناسیک شعر ناب بهره می بُرد و تلاش مداومش، صرف معرّفی و تثبیت شعر ناب به عنوان یک حرکت ماندگار در شعر معاصر -و بلکه به تعبیر او تنها جریان  شعر مدرن واقعی  ایران- شد.   میتوان گفت شعر ناب، خلاف آن‌چه رادمنش پنداشته و این موج شعری را گویی تافته‌ای جدابافته در شمار آورده است، – چنان‌که نمونه را، جهش‌هایی را که  شعر دیگری ها و دیگر شاعران مدرنیست‌ دهه‌ی چهل در ساختار شعر نوگرای فارسی پدید آورند،  مصنوع  خوانده است- فرزند خلف جریان‌های مدرنیستی پیش از خود است و از آنجا که این جریان‌ها، چندان اقبالی به بازتاب و بروز عینی تکانه‌های اجتماعی در شعر خود نداشتند، موج نابی‌ها نیز همین رویکرد را در سرودن در پیش گرفتند. شعرِ موج‌ نابی‌ها نیز در مجموع شعری بود فردگرا و بدون برهم‌کنش با برون‌دادهای اجتماعی. یارمحمد اسـدپور گفته است:  شاید بشـود گفت که شاعران موج نـاب هم‌چون [باورمندان به دیدگاه] -هنر برای هنر- شعر را برای شعر می خواهند چرا که هر شعر را برای افزودن کمالات و درجات بشری می خواهند و آن شعر باید دارای ویژگی های مختص زیباشناسانه و خداگونه باشد  (اسدپور، ۱۳۷۶: ۲).

ناب سرایان، مانند پیروان جریان‌های مدرنیستی پیش از خود، چشم بر رخدادهای تکان‌دهندهی پیرامون خود می بستند و اعتقاد داشتند:  شاعر [شعر ناب] نه تنها از گفتن شعر اجتماعی بیزار است، بلکه در بند بند اشعارش از تلخ ترین روزهای عمرش سخن میگوید، بی آن‌که این تلخی را به ریشه ای و علتی پیوند دهد  (همان: ۳).

منوچهر آتشی که نام‌گذاری و معرفی موج ناب با نام او گره خورده است، با اشاره به برآمدن حرکت شعری جوان و پوینده‌ای به نام موج ناب در یکی دو سال مانده به انقلاب و به تعبیر او سال‌های آخر  خفقان و روزهای اوج اختناق، گفته است که سروده‌های این شاعران حاصل طبع‌های نوخیز و تشنه‌ی پروازشان بوده است و آنان  به‌ناگزیر بر چشم اندازهای تر و تازه و افق های نویافته‌ی دیدن ها و حس های ناب و تصویرهای بکر هنری  تکیه کرده بودند و اذعان کرده است که همین رویکرد، شبهه‌ی گرایش آن گروه  ناب‌گرا  را به  نظریه‌ی هنر برای هنر در بعضی ذهن ها به وجود آورد که با توجه به زبان جانیافتاده و ایجاز اشاره‌گرانه‌ی شعرها، پُر بی‌مورد نبود. (آتشی، ۲۳ تیر ۱۳۵۸).

شعر ناب شعری بود که در جست وجوی جهان ویژه ی خویش بود، جهانی که درک و دریافت آن شاید برای خواننده ی عام -و حتی خوانندگان خاص نیز- میسر نبود. شاعر ناب شعر خود از هر پیش بینی خاص خالی می کرد و اعتقاد داشت که  شعر ما برای هیچ خوانندی خاصی نیست، مگر برای خواننده ی ناب. خواننده ای که اسباب نزدیکی به کار ما را فراهم می آورد و با ما به سفرهای عینی – ذهنی شعر می-آید. خواننده نیز باید خواننده ی ناب باشد… [شعر ما] در هیچ یک از رده‌بندی ها قرار نمی گیرد  (رادمنش، ۱۳۸۲: ۵۷).

گفتن ندارد آن‌چه رادمنش  سفرهای عینی-ذهنی  می‌نامدش، بیشتر عینتی برساخته در معماری کلام است تا گرته‌ای پُررنگ از عینیت و تجربه‌ی زیسته‌ی عام؛ از این رو، می‌توان گفت سفری اگر هست، در هزارتوهای پرابهام  ذهن  است، نه روشنای  عین  .   با این همه، به باور او، شاعر موج ناب  هم‌سویی و حلال‌زادگی‌اش را با تنش‌ها و تپش‌های بزرگ جامعه همواره محفوظ داشته است  (رادمنش، ۱۳۹۲: ۲۳۹)؛ از این رو، گاهی کورسویی لرزان و کم‌رمق در شعر او دیده می شود که نشان دهنده ی تعلّق خاطرش به مضامین اجتماعی است. همین جا باید افزود -بی‌آن‌که سخن بر سر ارزش یا سرزنش باشد- در کار برخی دیگر از ناب‌گرایان؛ یعنی آن‌چه زیر عنوان شعر  موج ناب  در مقطع خیزش این موج شعری در نشریات آن روزگار (۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷) از این شاعران منتشر شد، همین کورسوی لرزان هم چندان دست‌یاب نیست. این را نیز باید افزود که آتشی، در بهار و تابستان ۱۳۵۸، از سیدعلی صالحی، شش شعر و از فرامرز سلیمانی نیز پنج شعر در حال و هوای دگرگونی‌های انقلاب در مجله‌ی سروش (تماشای پس از انقلاب) چاپ کرد و در برنوشت‌هایی، اقبال این شاعران را به رویکردهای جامعه‌گرایانه ستود.  آتشی در این مجله، هفت شعر از رادمنش نیز در پیوند با حوادث و رخدادهای آن روزگار پرآشوب و هیاهوزده چاپ کرد که در کتابی و پس از مرگ رادمنش به سعیِ دوست‌دارانش گرد آمد و در انتشارات  آوانوشت  درآمد، نام و نشانی از این سروده‌ها نیست. در مؤخره‌ی این کتاب دو مقاله از رادمنش نیز که در مجله‌ی عصر پنج‌شنبه منتشر کرده بود، پیوست شده است. رادمنش در مقاله‌ی  مدخلی بر شعر ناب، شعر مدرن واقعی ما ، پاری از یکی از سروده‌های خودش را (چاپ‌شده در شماره‌ی هشتم مجله‌ی سروش، به تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۵۸) شاهد گرفته است و تعلیقه‌نویس این مقاله برای درج در کتاب، چون ردّی از این شعر در میان اوراق بازمانده از رادمنش نیافته، در انتساب این سروده به او، به گمان افتاده و گفته است:  این شعر ارجاع ندارد و معلوم نیست از رادمنش است یا شاعر دیگری.  افزون بر این در شعرهای این مجموعه هم نشانی از آن نیست تا بتوانیم آن را از آنِ رادمنش بدانیم  (رادمنش، ۱۳۹۲: ۲۵۲  پی‌نوشت دهم ).

همین جا و به بهانه‌ی این جستار می‌گوییم که این شعر با عنوان  زیباتر  و با این آغاز  زیباتر از سینه ی برگ/ نمی شناسد/ شبنم…  از آنِ سیروس رادمنش است و در آن گمانی نیست.   این را نیز باید افزود که این شعر، چاپ‌شده‌ی ۱۳۵۸ مجله‌ی سروش است، نه آن‌چنان که رادمنش به مجله‌ی تماشای سال ۱۳۵۷ ارجاع داده است. دیگر آن‌که، در چاپ آوانوشت از شعرهای رادمنش، افزون بر این هفت شعر چاپ‌شده در سروش، برخی چاپ‌کرده‌های او در بنیاد نیز به چشم نیامده است.    این هفت شعر بنا به تصریح آتشی از دفتری چاپ‌نشده به نام  شعرهای انقلاب  رادمنش برگزیده شده‌اند؛ دفتری که هرگز چاپ نشد و از سرنوشت آن نشانی در دست نداریم. آتشی به شیوه‌ی مألوف خود، در برنوشتی که بر پیشانی این شعرها آورده است، از نیروی  ایمان و اندیشه، بیداری و هوشیاری؛ و حرکت و خلاقیت  انقلاب در پراندن خواب سنگین خفتگان و شادمانی‌بخشیدن به پیران سخن گفته است.    به باور او، انقلاب، جوانان را نیز  که می رفتند تا زیر سایه‌ی شوم استبداد و فرهنگ تباهی آفرینش، به خصلت وهن آمیز کلاغان آلودگی پذیرند، به آسمان پاک و اوج های قدسی  بایستن ها و  شایستن های خویش فراز آورد  (آتشی، ۳۱ خرداد ۱۳۵۸)؛ جوانانی که از پیش تر، به شعر روی آورده بودند و سروده‌هاشان نشانی از جوانیِ دل و پاکیِ روح داشت؛  اما آن چه ویژگی چنان نهال های نوپایی را تشکیل می‌داد، تلاش در جهت بازجستن زیبایی های کلامی و تصویری بود (که به جای خود در شعر مقامی بلندترند)؛ ولی  چیزی  نیز کم بود: انسان، زندگی و پرخاش و محاجه با بدی‌ها و بدها… [بود و] این را انقلاب به شاعران جوان و صمیمی ما بخشید. ارمغانی که نه تنها شعر آن ها را از  بستگی  و  گره های کور  فرمالیسم رهاند و آزاد ساخت، بلکه به آن توان و نیرویی معادل خود انقلاب -یعنی معادل زندگی- داد؛ توان و نیرویی که با وعده ی فرداهای درخشان تر و شکوهمندی و رونق بیشتر، هم گام و هماهنگ بود  (همان‌جا).   چنان‌که از سخن آتشی بر می‌آید و از حالات و مقامات او و دل‌بستگی همواره‌اش به رادمنش و شعرش نیز سراغ داریم، شعرهای رادمنش در چشم او،  همیشه زیبا و جذاب و جوان و سرزنده  بوده و  حرکتی سریع به سوی شعر ناب  داشته است؛ اما در گیرودار هیاهوهای انقلاب، در گذار از  فرمالیسم  و  بستگی، این شعر با همه ی آن خصلت ها، مجهز به نیرویی برتر  نیز شده است:  نیروی زندگی، نیروی حرکت مداوم… یعنی نیروی انقلاب  (همان‌جا). باری، این هفت شعر عبارتند از:  زیباتر ،  بر یاقوت‌های خون ،  تمام جهت‌ها ،  نشانی ،  تندیس ،  چون ما  و  شعرهای بی‌کلام . آن‌چه ما از بوطیقای شعر رادمنش می‌شناسیم -چه شعرهای دوره‌ی مجله‌های تماشا و بنیاد، چه شعرهای دهه‌ی شصت تا روزی که بر مرکب چوبین نشست- افزون بر ویژگی‌های عمومی شعر موج ناب، شعر او با ابهام، ایجاز، لحن ویژه، تصویرهای بکر، آرکاییسم، انضباط و استواریِ ساختاری، تشخّصی چشمگیر یافته است. این هفت شعر که نمودار نگاه فوری و تند او به رویدادهای روزگار انقلاب است، در عین این‌که با سروده‌های موضوع‌مدار دیگر شاعران آن روزگار تفاوتی نمایان دارند و البته آن فشردگی همیشگی و ابهام دلخواه او را با خود ندارند، از دقت‌ها و مراقبت‌های همیشگی او از شعرش نیز برکنار نیستند.

حالا که از پسِ چهل سال، اگر سروده‌های او و مجموع سروده‌های دیگران که در شور رهایی از یوغ استبداد بر دیوارهای تاریخ ادبیات معاصر نوشتند، بررسیده شود، روشن می‌شود او حتی در این سروده‌ها نیز که برش‌هایی از کلان‌روایت انقلاب را نشانه گذاشته‌اند، در دام آسان‌گویی و شعارگرایی نیفتاده بوده است و هم‌چنان دل‌بسته‌ی فرمِ فروبسته‌ی موج ناب، با لحنی -که یادگار  شعر دیگری ها تواند بود و رادمنش همواره بر آن پای فشرد- و کمی ابهام، صناعتِ شعرش را به اقبال مخاطبان عام نفروخته و جانبِ حرمتِ شعر را به سود شعار فرو نگذاشته بوده است:  زیباتر از سینه ی برگ/ نمی‌شناسد/ شبنم// از فرشتگان منتظر/ تا ترتیب آب/ آرایش نجواست/ که قد می کشد:/ زیباتر از سینه ی باز/ نمی شناسد/ زخم.  شعر زیبای  بر یاقوت‌های خون  نیز از منظر دوری از شعارگرایی و عینیت‌گرایی هم‌دوش شعر  زیباتر  تواند بود.  البته، در این هفت‌گانه، گریز او از خواست خوانندگانی که به شعر،  ساده و توضیحی می‌نگرند یا دنبال اصول موضوعه در شعر می‌گردند  (رادمنش، ۱۳۹۲: ۲۳۸)، همواره با کامیابی همراه نبوده است؛ زیرا نشانه‌های آشنا و صراحت معمول شعرهای موضوع‌مدار در رگه‌هایی از چاپ‌شده‌های مجله‌ی سروش دست‌یاب است و چنان نیست که او توانسته باشد بیان را به‌تمامی در لفافه‌ی ابهام، پیچیده‌ نگاه دارد. بی‌گمان چنین رویکردی حاصل آزمون شاعر موج ناب برای درتنیدن شعر با مسایل عینی اجتماعی است؛ آن‌چنان که آتشی نیز با اشاره به چاپ‌شده‌های شاعران موج ناب در روزهای پس از انقلاب، به خوانندگان گفته است:  دیدید که این گروه  نابگرا  چگونه در مسیر بالندگی، و به حکم انقلاب، رو در راستای یافتن زندگی و مردم و حرکت ها و… نهاد  (آتشی، ۲۳ تیر ۱۳۵۸).

نمونه‌ی صراحت و عریانی بیان را در  شعرهای بی‌کلام  و  تندیس  می‌توان دید. منظرِ شعر  تمام جهت‌ها  نیز از چنین افقی به ساحتِ شعر گشوده است:  حی علی السلاح/ (بشتاب به سوی اسلحه)/ بشتاب به سوی نزدیک‌ترین جهت/ وقتی سلاح/ تمام جهت‌هاست.// تکیده و مغرور/ از کوه های بی گذر باید گفت/ از چشم کودکان/ در قاب فقر// این‌سان که بگذری/ خروش خلق را شنیده ای/ اگر نه/ تنها بر دیوارها نوشته ای/ تنها/ با دیوارها گفته‌ای.
افزون بر این شعرها، رادمنش در مقاله‌ی پرحرف و حدیث  مدخلی بر شعر ناب، شعر مدرن واقعی ما  پاری از یک شعر دیگر را هم شاهد آورده است:  …بر دروازه‌ها نشسته‌ام وُ/ فرودِ کوکب عشق می‌بینم/ بر هودجی که/ سرهای سپرده می‌بَرَد  (رادمنش، ۱۳۹۲: ۲۳۹).

این شعر که بنا به تأکید او (همان‌جا)، برای کشتار مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ سروده شده است و چنان‌که خود نوشته است در فروردین ۱۳۵۷ در مجله‌ی تماشا چاپ شده است. گفتنی است در چاپ‌کرده‌های او در تماشا و بنیاد نشانی از این شعر نیست و گمان می‌برم در شمار سروده‌های همان دفتر گمنامی باشد که آتشی از آن با نامِ  شعرهای انقلاب  یاد کرده است.

منابع:

آتشی، منوچهر (۳۱ خرداد ۱۳۵۸).  شعرهای جوان انقلاب (از سیروس رادمنش) ، [برنوشت]، سروش، سال نخست، شماره‌ی هشتم.
آتشی، منوچهر (۲۳ تیر ۱۳۵۸).  چند شعر از سیدعلی صالحی ، [برنوشت]، سروش، سال نخست، شماره‌ی یازدهم.
اسدپور، یارمحمد (۱۷ شهریور ۱۳۷۶).  شعر باید در خدمت محرومان باشد  [گفت‌وگو]، روزنامه‌ی خبر (ضمیمه‌ی هنر و اندیشه)، سال دوم، شماره‌ی ۳۲۱، صص ۶-۷٫
رادمنش، سیروس (۱۳۹۲). به نامی که دیگر نیست، چ نخست، آوانوشت: تهران.
رادمنش، سیروس (اردیبهشت ۱۳۸۲).  مدخلی بر شعر ناب، شعر مدرن واقعی ما ، عصر پنج شبنه، سال پنجم، شماره ی ۵۷ و ۵۸، صص ۸-۵۷٫).
هادی محیط، (۱۱ تیر ۱۳۸۳).  فردیت خود را در شعر بسیار دوست تر دارم [گفت وگو با هرمز علی پور] ، هنگام (ضمیمه ی ادبی – فرهنگی روزنامه ی عصر مردم)، شماره ی ۶۲، ص ۳٫

…………………………………………

*عنوان شعری از سیروس رادمنش