یکی از بخش های مهمی که دولت آینده باید آن را در صدر برنامه ریزی و اقدام قرار دهد، صنعت نفت است. این اولویت بخشی طبیعتا به لحاظ جایگاهی است که صنعت نفت در امورات اقتصادی، سیاسی و بین المللی کشور بازی می کند؛ ضمن اینکه مسائل و شرایطی به صورت عاجل در این صنعت […]

یکی از بخش های مهمی که دولت آینده باید آن را در صدر برنامه ریزی و اقدام قرار دهد، صنعت نفت است. این اولویت بخشی طبیعتا به لحاظ جایگاهی است که صنعت نفت در امورات اقتصادی، سیاسی و بین المللی کشور بازی می کند؛ ضمن اینکه مسائل و شرایطی به صورت عاجل در این صنعت وجود دارد که لازم است در شرایط کنونی نسبت به آن تصمیمات بزرگ و تعیین کننده ای گرفته شود، تصمیماتی که به آینده صنعت نفت به صورت خاص و آینده اقتصادی ایران به صورت عام مربوط است و تعلل در آن یا نحوه تصمیم گیری به لحاظ درستی یا نادرستی، می تواند سرنوشت اقتصادی و توسعه ای این صنعت و اقتصاد ایران را دستخوش تغییرات بزرگی کند. نحوه تصمیم گیری و برنامه ریزی در حوزه صنعت نفت برای دولت آینده که دولتی مهم و سرنوشت ساز محسوب می شود، متضمن توجه به فرصت ها و چالش هایی است که هم اکنون در این حوزه وجود دارد. در این یادداشت ابتدا چالش ها بررسی و در بخش دوم فرصت ها تبیین می شود. مهم ترین چالش های صنعت نفت در دولت آینده به شرح زیر هستند:

۱- عقب ماندگی طرح های توسعه ای صنعت نفت در حوزه بالادستی: مهم ترین چالش صنعت نفت در حال حاضر، عقب ماندگی مفرط طرح های توسعه ای به دلیل رکود سرمایه گذاری در این صنعت است. بر اساس برنامه ریزی صورت گرفته در سال ۹۲، صنعت نفت برای ادامه حیات و حفظ جایگاه خود در بازار جهانی نفت نیازمند سرمایه گذاری ۲۰۰میلیارددلاری در حوزه بالادستی در یک بازه زمانی پنج ساله بود. به عبارت دیگر باید تا پایان سال ۹۷ هر سال ۲۰ میلیارد دلار برای توسعه، پایداری و پویایی نفت و گاز در حوزه بالادستی سرمایه گذاری صورت می گرفت. با بررسی دوره هشت سال گذشته، به دلیل شرایط تحریمی، در خوش بینانه ترین حالت سرمایه گذاری صورت گرفته در این حوزه حدود ۱۰ میلیارد دلار به صورت اسمی آن هم در یک بازه زمانی هشت ساله و نه پنج ساله است که عمدتا توسط شرکت های داخلی و با بهره گیری از منابع داخلی صورت گرفته است. این رقم در واقع، تحقق پنج درصد برنامه زمانی پنج ساله است. این شدت عقب ماندگی در حوزه سرمایه گذاری مالی، بیانگر عمق عقب ماندگی در حوزه فناوری، مدیریت اجرای طرح های توسعه ای و پایین بودن سطح اشتغال آفرینی صنعت نفت در حوزه بالادستی است. نتیجه این شرایط، پیری و فرسودگی چاه ها و میادین نفتی، بهره برداری غیرصیانتی از میادین نفتی و ضریب برداشت پایین و غیراستاندارد نفت از این میادین است. شرایطی که به طور محسوس در میزان تولید نفت کشور و جایگاه ایران در بازار جهانی نفت می تواند تاثیرات منفی داشته باشد.

۲- افت فشار استحصال گاز در پارس جنوبی: چالش مهم و قابل توجه دیگر، شرایط تولید گاز در پارس جنوبی است. با توجه به اینکه، بیش از ۷۰ درصد گاز تولیدی ایران از پارس جنوبی تامین می شود و بخش های قابل توجهی از حوزه های مصرف گاز کشور یعنی بخش خانگی، صنعتی، نیروگاهی و پالایشی، پتروشیمی و صادراتی از این میدان تغذیه می شوند، برآوردها حاکی از ورود این میدان به نیمه دوم عمر خود است. این به معنای کاهش فشار گاز و بی اثرشدن تاسیسات کنونی تولید گاز به صورت تدریجی و ضرورت جایگزینی تاسیسات جدید با فناوری های جدید برای پایداری تولید گاز از این میدان با توجه به تحرکات شریک جنوبی (قطر) است. سرمایه گذاری های جدید در این میدان در حوزه سرمایه گذاری و فناوری به صورت توامان باید بر محور بالابردن سیستم تقویت فشار گاز باشد که به طور طبیعی این حرکت باید از فازهای مرزی آغاز شده و به سایر فازها تسری یابد. طرح توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی به عنوان مرزی ترین فاز، فرصت مناسبی بود که آغازگر این حرکت راهبردی باشد که به دلیل تحریم ها، این امکان تاکنون فراهم نشده است اما به طور قطع دولت آینده باید در این زمینه برنامه ریزی کند تا کشور در سال های نه چندان دور با بحران تولید گاز مواجه نشود.

۳- فرسودگی تاسیسات و تجهیزات تولید و انتقال فراورده های نفتی: چالش جدی دیگر فرسودگی بیش از حد و خارج از استاندارد تاسیسات و تجهیزات صنعت نفت در حوزه تولید و انتقال فراورده های نفت و گاز در کشور است. اکثر پالایشگاه ها، برخی از مجتمع های پتروشیمی باسابقه و خطوط لوله انتقال فراورده در سال های اخیر در نتیجه عدم بهسازی و نوسازی ناشی از تحریم ها، به شدت دچار مشکل هستند و هزینه های سنگینی همچون حوادث و تلفات جانی، بالارفتن هزینه تولید، هدررفت منابع اولیه و تولیدی، تولید محصولات بی کیفیت و ضد محیط زیست و مواردی از این دست را موجب شده اند. نوسازی و بهسازی این تاسیسات متناسب با فناوری های روز و استانداردهای جهانی برای حضور در بازارهای بین المللی و در چارچوب افزایش ظرفیت های پتروپالایشی و جلوگیری از خام فروشی بی رویه، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.

۴- تشدید رشد آهنگ شدت مصرف انرژی: بالابودن شدت مصرف انرژی از چالش های جدی دیگر در حوزه صنعت نفت است که عملا نفس و توان این صنعت را برای رقابتی شدن در سطح جهانی و نقش آفرینی در جایگاه پیشرانی توسعه کشور گرفته است. این چالش البته مسئله جدیدی نیست اما واقعیت این است که در سال های اخیر تحت تاثیر تحریم ها و فشارهای اقتصادی و معیشتی، آهنگی رو به رشد و خطرناک یافته است.

قیمت گذاری نادرست، فقدان سازوکارهای مناسب برای توزیع عادلانه و توسعه محور حامل های انرژی و پرداخت یارانه های ناعادلانه و پنهان، صنعت نفت را در باب تجاری و توسعه ای به شدت دچار چالش کرده است؛ هرچند در سال های اخیر با تغییر برخی سیستم های مصرف یعنی جایگزینی برخی حامل ها مانند نفت سیاه، مازوت و گازوئیل در مصرف خانگی، صنعتی و نیروگاهی، بخشی از ظرفیت پالایشگاهی و صادراتی کشور در حوزه فراورده های نفتی آزاد شده اما این اقدامات در مقابل شدت بالای مصرف انرژی کشور، چشمگیر نیست. اولویت مهم دولت آینده، حداقل توقف آهنگ رو به افزایش شدت مصرف انرژی کشور است؛ امری که با شرایط اقتصادی و معیشتی کنونی بسیار سخت است.

۵- بازگشت ایران به بازارهای جهانی نفت: چالش مهم دیگر صنعت نفت، رفع تحریم ها و بازگشت ایران به بازار جهانی نفت است. در یک دهه اخیر تحت تاثیر تحریم ها، جایگاه ایران در بازار جهانی نفت به عنوان یک تولیدکننده سنتی و ریشه دار، دچار نوسان و آسیب شده است. طولانی شدن این شرایط به طور طبیعی بسیاری از مشتریان سنتی ایران را از گردونه تجاری نفت با ایران خارج کرده است. ایران در مسیر بازگشت به بازار جهانی نفت از یک سو با رقبای نفتی که عمدا و برنامه ریزی شده، نفت ایران را جایگزین کرده اند و از سوی دیگر مشتریانی که احتمالا ذائقه نفتی خود را به لحاظ فنی تغییر داده و مهم تر از آن اعتماد و اطمینان خود را به ایران از دست داده اند، مواجه است.

اگرچه ایران در یک برهه یعنی بعد از اجرای برجام در سال های ۹۴ تا ۹۶، تجربه بازگشت به بازار جهانی نفت آن هم در شکل سریع را دارد اما بازگشت دوباره تحریم ها و تشدید آنها، به طور خاص اعتماد و اطمینان خریداران نفت به ایران را نسبت به تکرار این شرایط تحریمی و ناپایداری دریافت نفت از ایران و ایجاد هزینه های اقتصادی و فنی برای خریداران کاهش داده است. در شرایط فعلی بازیابی مشتریان نفتی از مسئله رقابت با رقبا برای بازگشت به بازار نفت برای ایران اهمیت بیشتری دارد که این باید از هم اکنون مورد توجه دستگاه دیپلماسی سیاسی و نفتی قرار گیرد.

چالش های بالا در کنار ده ها چالش خرد دیگر، صنعت نفت ایران به عنوان صنعت پیشران توسعه را فراگرفته است. بی توجهی به این چالش ها یا رهاکردن آنها به گذر زمان، آسیب های اقتصادی و اجتماعی بزرگی را به کشور وارد می کند که جبران آن سخت و حتی غیرممکن است. این چالش ها به طور طبیعی با برنامه ریزی و تدبیر در بخش های بالادستی سیاست گذاری و همچنین بخش های تخصصی و با تکیه بر فرصت های موجود قابل کنترل است. به فرصت های صنعت نفت برای دولت آینده در بخش دوم اشاره می شود.

  • نویسنده : علیرضا سلطانی
  • منبع خبر : شرق