منابع آب دردسترس، مهم ترین رکن سرزمینی برای توسعه اقتصادی- اجتماعی است. درحال حاضر، میزان آب برداشت شده نسبت به منابع آبی دردسترس سرزمین ایران، بیشتر از ۸۰ درصد است و در نتیجه باید گفت کشور ما درگیر تنش آبی شدیدی است. طبق شاخص تنش آبی، زمانی گفته می شود یک کشور یا منطقه «تنش آبی» دارد که سرانه منابع آب آن کشور کمتر از هزارو ۷۰۰ مترمکعب در سال باشد. در این راستا، در دسته بندی بین المللی که برای تعیین شاخص تنش آبی صورت گرفته است، وضعیت کشورها بین صفر تا پنج امتیازدهی شده است. در این دسته بندی، شاخص تنش آبی ایران برابر ۴،۸ تعیین شده است. به عبارتی دیگر، شاخص تنش آبی ایران در بخش کشاورزی برابر ۴.۸، در بخش شرب برابر ۴.۸ و در بخش صنعت برابر ۴.۶ است که میانگین آن برابر ۴.۸ به عنوان شاخص تنش آبی ایران معرفی شده است. در بررسی تحلیلی دلایل تنش آبی شدید، عوامل زیر را می توان بیان کرد:

– حدود یک پنجم کاهش منابع آب ایران، ناشی از افزایش خشکی زمین و کاهش ذخایر برف است که تا حدودی، واکنشی به دوره خشک سالی هیدرولوژیکی اخیر کشور است و خشک سالی بحرانی سال آبی ۱۳۸۶-۱۳۸۵ شمسی در آمار منابع آب ایران کاملا نمایان است. درواقع، ۲۰ درصد ازدست رفتن منابع آب کشور، ناشی از شرایط اقلیمی ایران و پشت سرگذاشتن دوره خشک سالی بحرانی بوده است.

– عامل تبخیر، به ویژه تبخیر از سطح مخازن سدها نیز دلیل یک پنجم دیگر این کاهش آب ایران است. می دانیم که اقلیم سرزمین ایران به طور متوسط خشک و نیمه خشک بوده و منابع آب سطحی جاری در رودخانه ها کمتر از پنج درصد منابع آب سرزمینی است. حال با تبدیل آب سطحی جاری به دریاچه های مصنوعی ذخیره در پشت سدها، نرخ تبخیر به دلیل افزایش سطوح موثر تبخیر، به شدت افزایش یافته است. این رویداد، متذکر می شود که در بحث تعیین روش های متعدد تامین آب برای توسعه، توجه به شرایط اقلیمی سرزمین، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به عبارتی دیگر، در انتخاب گزینه برتر تامین آب یک منطقه از میان انواع گزینه های فنی موجود، علاوه بر توجه به مباحث اقتصادی- اجتماعی، باید به توان اکولوژیکی و اقلیمی آن توجه بسیار کرد. حال آنکه در بیش از نیم قرن دوره مدرنیته ایران، بهره مندی یک بعدی از تکنولوژی و بی توجهی به دانش سرزمینی باعث مهار منابع آب سطحی ناچیز کشور در پیکره سدها شده است که نتیجه آن، افزایش سطوح تبخیر در منطقه ای است که اقلیم آن خشک و نیمه خشک است.

– اما دلیل اصلی ازدست رفتن منابع آب ایران، ناشی از کاهش آب های زیرزمینی ذکر شده است. پس از تعیین الگوی توسعه کشاورزی برای ایران در دهه های ۲۰-۳۰ شمسی، استفاده از منابع آب دردسترس برای توسعه در بخش کشاورزی، رشد فزاینده ای داشت. منبع اصلی آب کشور، آب های زیرزمینی است. ورود تکنولوژی و امکان حفر چاه های متعدد عمیق و نیمه عمیق، رویه برداشت از آبخوان ها و منابع آب زیرزمینی ایران را با رشد تصاعدی و ویرانگری مواجه کرد. در این میان، هم زمان با رشد جمعیت در سه دهه گذشته و توسعه زمین های زیر کشت که باعث افزایش چشمگیر نیاز به منابع آب دردسترس شد، وقوع دوره خشک سالی اخیر کشور و کاهش سهم بارندگی ها نیز افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی را تشدید کرد، به نحوی که با کاهش سهم آب های سطحی، مردم و کشاورزان برای تامین منابع آب موردنیاز خود، به منابع آب زیرزمینی روی آوردند، به نحوی که در حال حاضر در بیشتر آبخوان ها، بیلان منفی و به حجم استاتیک منابع آب زیرزمینی دست اندازی شده است. عدم مدیریت برداشت از منابع آب زیرزمینی، باعث تخلیه بی رویه آب های زیرزمینی و بدون توجه به توان آبخوان ها شده که حاصل آن تاثیر ۶۰ درصدی در کاهش منابع آب ایران است.

حال با بیان مختصری که در نوشتار فوق ارائه شد، کشور ما فاصله چندانی تا رسیدن به شاخص تنش آبی پنج ندارد. راهکار برون رفت از این بحران و نجات کشور از کاهش منابع آبی دردسترس، پذیرش شرایط وخیم پیش آمده از سوی تمام نهادهای اجتماعی و مدیریتی و تلاش فراگیر برای حل تدریجی این بحران است. مهم ترین رکن این تلاش جمعی برای نجات کشور از بحران آبی ایجادشده، بازطراحی الگوی توسعه کشور مبتنی بر پتانسیل های سرزمینی و جغرافیایی آن است که در این زمینه، رعایت محدودیت منابع آب دردسترس به عنوان یکی از قیود سرزمینی الزامی است.