در هفته ابتدایی اردیبهشت ۱۴۰۱ رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی درباره شرایط آبی کشور گفت: «در حال حاضر پنجره زمانی بارش ها در حال بسته شدن است و بعد از این بارش آنچنانی نخواهیم داشت. ما در سال دوم خشکسالی قرار داریم و سال گذشته هم کشور با حدود ۴۰درصد کم بارشی […]

در هفته ابتدایی اردیبهشت ۱۴۰۱ رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی درباره شرایط آبی کشور گفت: «در حال حاضر پنجره زمانی بارش ها در حال بسته شدن است و بعد از این بارش آنچنانی نخواهیم داشت. ما در سال دوم خشکسالی قرار داریم و سال گذشته هم کشور با حدود ۴۰درصد کم بارشی به پایان رسید و کمبود بارش های سال گذشته هم در طبیعت محفوظ است، چراکه وقتی طبیعت به حد کافی بارش دریافت نکند و از سوی دیگر استخراج و استفاده آب از منابع زیر زمینی بیشتر می شود و برای تامین نیاز آبی، در نتیجه کمبود بارش ها، فشار مضاعف به طبیعت تحمیل می شود، امسال هم، چون برای سال دوم پیاپی خشکسالی رخ داده، در نتیجه اثرات آن به مراتب از سال گذشته شدیدتر است و دو سال پیاپی خشکسالی منجر به دبی پایین رودخانه ها و حجم کاهش یافته ذخیره آب سدها شده و ما قطعا دچار تنش آبی شده ایم. از تبعات مهم خشکسالی های شدید مساله فرونشست زمین است. بیش از ۸۰درصد از فرونشست زمین های شناخته شده، نتیجه استفاده از آب های زیرزمینی است. فرونشست یک پیامد محیط زیستی اغلب نادیده گرفته شده از نظر شیوه های استفاده از زمین و آب است. توسعه روزافزون زمین تهدیدی برای تشدید مشکلات موجود فرونشست زمین و ایجاد مشکلات جدید است. شناسایی و نقشه برداری فرونشست انجام شده توسط سازمان نقشه برداری کشور برای درک و مدیریت منابع زمین و آب فعلی و آینده ما در مناطقی که فرونشست یک مشکل است یا ممکن است در آینده باشد، مورد نیاز است. با روندی که در دومین سال خشکسالی شدید در ایران شاهد هستیم، باید تشدید روند فرونشست زمین، به دلیل شدت گرفتن بهره برداری از آب های زیرزمینی در ایران توجه کنیم.

فرونشست زمین، نشست تدریجی یا فرو رفتن ناگهانی سطح زمین به دلیل حذف یا جابه جایی مواد زیرسطحی زمین است. علل اصلی عبارتند از: تراکم سامانه آبخوان مرتبط با برداشت آب زیرزمینی، زهکشی خاک های ارگانیک، استخراج معادن زیرزمینی، فشردگی یا فروپاشی طبیعی خاک و ایجاد فروچاله ها یا ذوب شدن یخ های دایمی.

فرونشست یک مشکل جهانی است و در ایران ۳۰ استان و در ایالات متحده ۴۵ ایالت مستقیما تحت تاثیر فرونشست قرار گرفته است. وقوع فرونشست زمین به ندرت به همان اندازه آشکار است که در مورد فروچاله های فاجعه بار یا ریزش معدن مشاهده می شود. در مواردی که کاهش آب زیرزمینی در میان باشد، فرونشست معمولا تدریجی و گسترده است. تشخیص فرونشست در مقیاس منطقه ای به طور تاریخی با حرکت مشخص شده معیارهای کلیدی رخ داده است. براساس پژوهش های جدید انجام شده توسط یونسکو، فرونشست تدریجی زمین می تواند تا سال ۲۰۴۰ بر ۱۹درصد از جمعیت جهان تاثیر بگذارد. اگر اقدامی صورت نگیرد، فعالیت های انسانی، همراه با خشکسالی که به دلیل گرمای جهانی تشدید می شود، می تواند بسیاری از شهرهای ساحلی جهان را در معرض خطر سیل شدید قرار دهد.

مناطق پرجمعیت یا مناطقی که برای کشاورزی نیاز به آبیاری دارند، به ویژه وقتی در مدت طولانی خشک هستند، نیاز به پمپاژ آب از زیرزمین دارند. هنگامی که آنها آب را پمپ می کنند، تغذیه طبیعی آبخوان کمتر از حجم آبی است که آنها خارج می کنند. این برداشت آب از زمین باعث فرورفتن سطح می شود. فقدان مقررات پمپاژ و افزایش سریع جمعیت انسانی محتمل ترین عوامل موثر در میزان فرونشست هستند. در ایران، جمعیت در ۵۰ سال گذشته بیش از دو برابر شده است، در حالی که پمپاژ آب های زیرزمینی بدون نظارت باقی مانده است. شهرهای ایران در حال حاضر یکی از سریع ترین مراکز شهری در جهان هستند که هر سال ۲۵ سانتی متر کاهش می یابند. فرونشست یک موضوع جهانی است که با گرمایش جهانی و همچنین شیوه های کشاورزی ناپایدار مرتبط است. بزرگ ترین سفره های زیرزمینی جهان برای اهداف کشاورزی در حال تخلیه شدن هستند. آب های زیرزمینی در ایران، ایالات متحده، مکزیک، چین و هند به سرعت در حال تخلیه هستند تا تقاضای جهانی غذا را به شیوه ای ناپایدار برآورده کنند. ادامه فرونشست در این مناطق بر جمعیت های سراسر جهان تاثیر خواهد گذاشت. پایدار کردن تولید جهانی غذا امکان پذیر است، اما این مشکل باید به زودی برطرف شود. پیش بینی می شود که گرم شدن کره زمین باعث دوره های طولانی خشکسالی شود که با پمپاژ آب بیشتر از زیرزمین، سرعت فرونشست را تسریع می کند. اگرچه فرونشست یک تهدید بزرگ برای محیط زیست جهانی است، اما می توان آن را به مراتب راحت تر از تغییرات اقلیمی کنترل کرد. فناوری هایی مانند ماهواره ها و رادارها می توانند به سرعت مناطق فرونشست را شناسایی کنند و سیاست ها و ابزارهای ساده می توانند در مقیاس های کشوری و استانی برای مبارزه موثر با این مشکل استفاده شوند. در توکیو در نیمه اول قرن گذشته مشکل بسیار بزرگی از فرونشست داشتند. مقررات آب زیرزمینی را اجرا کردند و مشکل را حل کردند. راه حل های دیگر فرونشست شامل یافتن منابع آب جایگزین، کشاورزی کارآمد برای استفاده کمتر از آب و تزریق مجدد آب به سفره های زیرزمینی است. ابزار انتخابی مورد استفاده برای تشخیص و نقشه برداری تغییر شکل سطح زمین به عنوان رادار دهانه مصنوعی تداخل سنجی (InSAR) شناخته می شود. در دو دهه اخیر از تصاویر راداری تکراری از ماهواره های مدار زمین برای نظارت بر فرونشست و با جزییات فوق العاده دقیق استفاده می شود. با شناسایی فرونشست و نقشه برداری دقیق آن، ارزیابی داده های تداخل سنجی رادار می تواند برای بهبود درک ما از فرآیندهای فرونشست و پیش بینی فرآیند آینده و احتمال پیشرفت آن انجام شود. ترکیبی از درک علمی و مدیریت دقیق منابع طبیعی می تواند فرونشست ناشی از توسعه منابع زمین و آب را به حداقل برساند.

  • نویسنده : دکتر مهدی زارع