صنعت نفت ایران در طول تاریخ خود بجز در ۲ دوره، همواره به دستان مهندسان مدیریت شده است؛ اگرچه که در پیشبرد آن نقش مهندسان منتزع از سایر متخصصان نبوده اند و با یک صنعت عظیم مواجه هستیم که ابعاد مختلفی اعم از فنی و مهندسی، اقتصادی، حقوقی، بین المللی و دیپلماسی را دربرمی گیرد؛ اما در این میان، اگر روی بخش فنی متمرکز شویم، نقش مهندسان پررنگ تر می شود. برای بررسی دقیق تر تاریخچه بخش مهندسی چند مقطع زمانی مهم را می توان بررسی کرد. پیش از انقلاب اسلامی، ۸ سال دفاع مقدس و دوران پس از جنگ.
دهه ها قبل، یعنی در دهه ۶۰ میلادی، فرصتی فراهم شد تا تعداد زیادی مشارکت های مدنی در خلیج فارس شکل بگیرد. ویژگی برجسته این مشارکت ها این بود که شرکت نفت در خود عملیات و سرمایه گذاری ۵۰ درصد شریک بود؛ لذا در مدیریت سیستم زمینه ای فراهم شد که مهندسان ایرانی نیز وارد فرایندها شوند.
در همین حال، در سال ۱۳۵۳ نیز تغییر ساختار قراردادها برای بخش خشکی رقم خورد. به این ترتیب، قراردادهای کنسرسیوم از امتیازی به سرویس خدمات تبدیل شد. در آن زمان، شرکت اسکو(osco) تشکیل شده بود و مهندسان درگیر کارهای اجرایی شده بودند. از این رو، همکاری های بین المللی، مدیریت کار و انتقال تکنولوژی در بخش هایی نظیر تولید و نگهداشت سرعت گرفته بود. این مسائل باعث شد توان منطقه ای مهندسان ایرانی بالا برود.
در مقطع انقلاب و جنگ تحمیلی، شرکت های خارجی که صنعت نفت ایران را ترک کرده و رفته بودند، گمان می کردند که ما نمی توانیم صنعت نفت را اداره کنیم. اما همان افزایش توان مهندسان و مدیران نفتی کشور موجب شد که این پیش بینی محقق نشود. این مساله ناتوانی ایرانی ها در مدیریت صنعت نفت را شرکت های خارجی بارها در زمان حل و فصل دعاوی در دادگاه لاهه و مذاکرات خود به زبان می آوردند، اما در عین حال، متوجه علاقه آنها به حضور در صنعت نفت کشور بودیم و از این علاقه نیز برای مذاکرات نهایت استفاده را کردیم.
با وجود این، حدود ۱۰ سالی که مذاکرات جریان داشت تا به قرارداد منتج شود، همین مهندسان ایرانی بودند که بواسطه آموخته های خود در سال های قبل و البته همت و اراده خاص خود، صنعت نفت را در طول ۸ سال جنگ حفظ کردند و حتی توسعه های اندکی نیز دادند. فضای انقلاب و جنگ توان ویژه ای را در مردان صنعت نفت ایجاد کرده بود و شرایط آن روزها حتی فراتر از آموخته ها بود. همدلی و همراهی و بی توجهی به سمت و حقوق، همه را یکدست و همکار کرده بود تا کار جلو برود.
البته تهدیدها در برخی از کشورها جواب می داد. وقتی شرکت های نفتی، صنعت نفت لیبی را ترک کردند، این صنعت کاملا تعطیل شد و نتوانستند آن را راه بیندازند، حتی این ما بودیم که تیم هایی فنی را به لیبی فرستادیم و صنعت نفت آن را مهندسان ایرانی راه اندازی کردند. لذا مهندسان صنعت نفت ایران بواسطه شجاعت و تهور خود و همینطور تحولاتی که قبل از انقلاب در صنعت رخ داده بود و ایران را به مرز تکنولوژی آن روزهای صنعت نفت جهان نزدیک کرده بود، توانستند شرایطی را رقم بزنند که در دنیای نفت کم نظیر بود. در دوره جنگ کشور با مشکلات عدیده ای مواجه بود. تولید نفت یکی از مباحث بود که خوشبختانه به هر طریقی تداوم یافت؛ اما از سوی دیگر موضوع صادرات نفت نیز مطرح بود. ترمینال های صادراتی مدام مورد بمباران قرار می گرفتند و امنیت برای بارگیری محموله ها فراهم نبود؛ حتی در مورد بازاریابی نیز شرایط به هیچ وجه عادی نبود و از هر فرصتی برای رایزنی با کشورهای دیگر در خصوص فروش نفت استفاده می شد. در اوپک نیز همدلی نداشتیم و بدتر از آن، مساله سقوط قیمت نفت در نیمه دهه ۸۰ میلادی بود که قیمت از حدود ۴۰ دلار در بشکه به زیر ۱۰ دلار در بشکه سقوط کرد و این موضوع با شرایط جنگ و نیازهایش همخوانی نداشت.با وجود این مشکلات، حملات و هزینه های بالای دوران جنگ، اما صنعت نفت از توسعه نیز در آن دوران غافل نبود. البته بیشتر در بخش پایین دستی توسعه دنبال می شد؛ از جمله توسعه در پالایشگاه اراک، اصفهان و بلافاصله بعد از پایان جنگ، بازسازی و راه اندازی پالایشگاه آبادان که آنقدر مورد حمله دشمن قرار گرفته بود، مشبک شده بود. به خاطر می آورم که در همان دوران جنگ، پس از بمباران پالایشگاه آبادان، به آنجا رفتیم تا بررسی کنیم که در صورت امکان تاسیسات پالایشگاه را به پالایشگاه اصفهان منتقل کنیم. کف پالایشگاه مملو از قطعات ترکش بود و حفره هایی در برج ها به بزرگی قطر موشک ها باز شده بود و صحنه ای بسیار غم انگیز بود. البته امکان انتقال تاسیسات به سبب ناامنی فراهم نشد. با وجود این، در همان دوران جنگ بازسازی های خیلی سریعی را مهندسان ایرانی و کارگران صنعت نفت انجام می دادند و بواسطه همت آنها هیچ پالایشگاهی بعد از بمباران بیشتر از ۲ تا ۳ هفته تعطیل نمی شد؛ اما بازسازی کامل پالایشگاه پس از دوران جنگ بود و به نوعی این اقدامات توسط فعالان صنعت شاهکار بود. به این ترتیب، دربخش تولید، مهار آتش چاه ها، بازسازی پالایشگاه ها و تاسیسات و صادرات نفت به گونه ای عمل شد که می توان گفت از آن دوران جنگ سربلند بیرون آمدیم. کارهای بی نظیر و ارزشمندی انجام شد که غیر از دانش، از غیرت برمی خاست. توسعه پتروشیمی ها نیز در همان دوره دنبال می شد و ظرفیت تولید از سالانه ۳.۵ میلیون تن به حدود ۱۲ میلیون تن در سال ۱۳۷۶ رسید که با ابزارهایی مانند یوزانس و پیش فروش نفت اتفاق افتاد. اما پس از جنگ تحمیلی، به مرور مسائل و دعاوی را در سطح بین المللی حل و فصل کردیم و زمان می گذشت اما هنوز شرکت های بین المللی وارد صنعت نفت کشور نشده بودند. هرچه زمان می گذشت، دانش مهندسان ایرانی از سطح فناوری ها و مدیریت روز صنعت نفت عقب می افتاد. البته نگاه به مهندسان و متخصصان ایرانی یا خارجی در دورانی که فرصت فراهم بود، صفر و یک نبود. همان طور که پیش از آن، مناقصه ای برای ساخت پالایشگاه خانگیران برگزار و شرکت دایلم کره جنوبی برنده مناقصه شده بود. اما همزمان برای بخش دیگری از پروژه مناقصه برگزار شد و شرکت داخلی تهران جنوب برنده شده بود. نتیجه نیز این شد که پالایشگاه خانگیران با جمع توان داخلی و خارجی و مجموع دانشی که وجود داشت، شکل گرفت و یکی از بزرگترین پروژه های گازی کشور شد.
پس از جنگ مدل تامین مالی صنعت نفت، فاینانس بود که البته برای بخش پایین دستی بیشتر کاربرد دارد. اما در بخش بالادستی که صنایع ریسکی است، بانک ها فاینانس نمی کنند و دولت ها هم حاضر به بیمه نیستند؛ بویژه اگر کشوری جنگ زده باشد. این اتفاقات متعلق به نیمه اول دهه ۱۳۷۰ بود. حجم زیادی فاینانس در پروژه های مختلف از قبیل نیروگاه ها انجام شده بود و بخش بالادستی تعلیق شده بود و فقط مهندسان سعی می کردند که نگهداشت را در حد دانشی که داشتند، در میادین نفتی دنبال کنند. شرایط مناسبی از نظر بدهی خارجی کشور و توسعه بالادستی صنعت نفت نبود؛ اما در نیمه دوم دهه ۱۳۷۰، مجددا مناقصه های نفتی آغاز شد و مدلی از دل مدل های مطرح درآمد که به بیع متقابل یا بای بک(Buy Back) معروف است. این مدل هم متفاوت از مدل های پیش از انقلاب اسلامی بود و هم بازپرداخت از محل تولید بود و برای ایرانی ها هم سهمی در نظر گرفته شده بود. نتیجه این نوع مدل قراردادی، آغاز توسعه میادینی بود که یکی از مهم ترین آنها میدان مشترک پارس جنوبی بود.این توسعه و به روز کردن تکنولوژی های صنعت نفت با بعضا نگاه های غیرنفتی در دهه های اخیر و همین طور تحریم های بین المللی ادامه یافت و به امروزی رسید که ایران زیر فشار تحریم های شدید امریکایی است و از دانش روز صنعت نفت جهان به نوعی محروم شده است. اگرچه تلاش مهندسان ایرانی برای حفظ این صنعت همچنان ادامه دارد اما درهای تعامل بسته شده است و توسعه صنعت نفت در چنین شرایطی کار آسانی نیست. تکنولوژی در دنیا در این سال ها پیشرفت کرده و امروز سطح دانش و تکنولوژی صنعت نفت ایران به نسبت دوران جنگ، از دنیا عقب مانده است و باید کاری کرد که این ثروت بین نسلی با توجه به گمانه زنی هایی که در خصوص پایان عصر نفت می شود، هرچه سریع تر تبدیل به درآمد ملی و سرمایه گذاری برای نسل آتی شود. اگر اقتصاد ایران بزرگ و سهم نفت در این اقتصاد کوچک شود، به طوری که بتوانیم مدعی شویم که اقتصاد ایران دیگر غیرنفتی است، از مجاهدت ها و رشادت های دوران دفاع مقدس نیز به بهترین شکل حراست کرده ایم.
- نویسنده : سید مهدی حسینی (کارشناس ارشد نفت)
Saturday, 7 December , 2024