استان ایلام، خودکشی خیزترین استان کشور است. نرخ خودکشی در این استان تقریبا یک سال پس از پایان جنگ تحمیلی؛ یعنی در ۱۳۶۸ یکباره و به شکلی بی سابقه افزایش یافت و در سه دهه اخیر با آنکه افت و خیزهایی را تجربه کرده و از حداقل دو تا حداکثر ۳۲ در صد هزار […]
استان ایلام، خودکشی خیزترین استان کشور است. نرخ خودکشی در این استان تقریبا یک سال پس از پایان جنگ تحمیلی؛ یعنی در ۱۳۶۸ یکباره و به شکلی بی سابقه افزایش یافت و در سه دهه اخیر با آنکه افت و خیزهایی را تجربه کرده و از حداقل دو تا حداکثر ۳۲ در صد هزار نفر در نوسان بوده اما همواره (به جز ۱۳۹۵ که استان کرمانشاه در رتبه نخست قرار گرفت) بالاترین نرخ خودکشی در ایران را داشته است. آمارهای خودکشی و اقدام به خودکشی نشان می دهد که الگوهای رفتارهای خودکشانه در استان ایلام از لحاظ متغیرهایی مانند سن و طبقه از ثبات نسبی برخوردار بوده است؛ به این معنی که گروه های سنی ۱۵ تا ۳۴ سال و اعضای طبقه پایین، بیش از دیگر گروه های سنی و طبقات، رفتارهای خودکشانه از خود بروز داده اند. اما رفتارهای خودکشانه در زمینه هایی از قبیل جنسیت و روش های خودکشی، دچار تغییراتی شده است؛ به طوری که رفتارهای خودکشانه زنان از دهه ۱۳۷۰ تاکنون به تدریج کاهش یافته و در عوض، رفتارهای خودکشانه مردان افزایش پیدا کرده است. از لحاظ روش خودکشی نیز تغییراتی قابل مشاهده است و روش خودسوزی که در اواخر دهه ۱۳۶۰ و اواخر دهه ۱۳۷۰ بیش از سایر روش ها و به ویژه توسط زنان مورد استفاده قرار می گرفت، به رده چهارم سقوط کرده و جایش را به خودمسموم سازی با استفاده از انواع آفت کش ها داده است. رشد روزافزون رفتارهای خودکشانه (اعم از خودکشی منجر به مرگ و اقدام به خودکشی) در استان ایلام، هزینه های روانی، اجتماعی و اقتصادی زیادی را بر افراد، خانواده ها و نظام های بهداشتی و مدیریتی تحمیل کرده است. با وجود این امر و حتی با آنکه خودکشی همواره از سوی مسئولان به عنوان یکی از مهم ترین مسائل اجتماعی استان ایلام اعلام شده است، این مسئله به اندازه وزن و جایگاهش در قیاس با مسائلی مثل اعتیاد، چندان مورد توجه مدیران و همچنین محققان و صاحب نظران قرار نگرفته است. در نتیجه، نظام اداری در کنترل مسئله خودکشی درمانده است و علاوه بر آن، محققان کم شمار حوزه خودکشی شناسی نیز غالبا خود را به انجام تحقیقات کمی و توصیفی مشغول کرده و از تلاش برای طرح مباحث نظری جدید و دستیابی به دیدگاه های نو خودداری کرده اند. با عنایت به این نکات، هدف نوشته حاضر آن است که با تکیه بر مفهوم «استوری لاین /storyline» رابرت اگنیو، پرتوی نو بر رفتارهای خودکشانه در استان ایلام بیفکند. در ادامه، نخست به بیان نظر اگنیو در مورد واژه «استوری لاین» پرداخته می شود. سپس با استفاده از این مفهوم و با تکیه بر سیر زندگی یک زن خودکش، نکاتی در مورد خودکشی در ایلام مطرح می شود.
اگنیو (Agnew)، یکی از صاحب نظران و محققان برجسته حوزه آسیب شناسی و صاحب «نظریه فشار عمومی» در مقاله ای با عنوان «استوری لاین ، یکی از علت های فراموش شده جرم»، تلاش می کند با استفاده از مفهوم استوری لاین ، دیدگاه جدیدی را برای تبیین جرائم ارائه دهد. او درباره این مفهوم چنین می نویسد: «وقتی از مجرمان پرسیده می شود که چرا مرتکب جرم شده اند، آنها همیشه داستان هایی در باره چرایی ارتکاب جرم نقل می کنند. این داستان ها وقایع و شرایطی را توضیح می دهند که منجر به جرم می شوند. آنها هرچند ممکن است به موقعیت هایی که جرم در آنها رخ می دهد، اشاره کنند؛ اما اغلب بر وقایع و شرایط پیش از آن موقعیت ها متمرکز می شوند. من این وقایع و شرایط منجر به یک جرم یا مجموعه ای از جرائم را storyline نام می گذارم». به عقیده او، استوری لاین ها در واقع انحراف از عوامل زمینه ای هستند و منظور او از عوامل زمینه ای، میانگین جایگاه افراد بر اساس مجموعه ای از متغیرها، از قبیل میزان خودکنترلی، فشار پولی، میزان همنشینی با همسالان بزهکار، میزان نظارت والدین و میزان دلبستگی به والدین در خلال یک دوره زمانی چندهفته ای یا بیشتر است. اگنیو بر این باور است که هر استوری لاین، دارای یک آغاز، یک دوره میانی و یک پایان است و با یک حادثه غیرعادی (مانند ازدست دادن مقدار درخور توجهی پول در قماربازی، از کار بی کارشدن، مورد ضرب و شتم واقع شدن و تصادف) شروع می شود و این حادثه، موقتا بر ویژگی های زمینه ای فرد و تعاملاتش با دیگران و محیط هایی که فرد با آنها مواجه می شود، تاثیر می گذارد و در صورت وجود عوامل موقعیتی مناسب (از قبیل وجود آماج های جذاب برای سرقت و نبود نگهبانان مناسب) منجر به جرم می شود. به عقیده اگنیو، استوری لاین ها ضرورتا با جرم پایان نمی پذیرند. به عنوان مثال، فردی که بر اثر ازدست دادن مقدار زیادی پول، نیاز شدید به پول پیدا می کند می تواند به جای سرقت، وام بگیرد و نیاز به پول را به روشی قانونی رفع کند یا اختلاف نظرش با دیگران را با گفت وگو حل کند.
فرد مورد نظر، زنی است دارای تحصیلات راهنمایی و سن ۵۱ سال، مطلقه، دارای پنج فرزند و مستاجر. او با خودسوزی به زندگی خود پایان داد. در ادامه، به سیر زندگی زن مورد نظر (خودکش) و استوری لاین های درشت و ریزی که به خودکشی او منجر شدند، پرداخته می شود. با آغاز جنگ تحمیلی، پدر خانواده به جبهه رفت و با توجه به اینکه فرزندان به دلیل سن پایین نتوانستند کار پدر در زمینه کشاورزی و دامداری را ادامه دهند و از طرف دیگر، بسیاری از اقوام و آشنایان به مناطق دیگر در خارج و داخل استان کوچیدند؛ بنابراین خانواده خود را نیز به شهر ایلام منتقل کرد.
خود او نیز چند بار در طول جنگ زخمی شد. پدر که در جبهه درگیر جنگ بود، دخترش را در سن پایین به عقد نخستین خواستگارش درآورد و او را از ادامه تحصیل بازداشت. داماد به این بهانه که ازدواج از سوی والدین بر او تحمیل شده، بنای ناسازگاری گذاشت و بارها همسرش را کتک زد و پس از چند سال زندگی مشترک و تولد دو فرزند، به مصرف و خریدو فروش مواد مخدر روی آورد و شغلش را که درآمد ناچیزی از رهگذر آن کسب می کرد، از دست داد. چند سال بعد، تنها دخترش را خودسرانه در نوجوانی به عقد یکی از نزدیکان درآورد؛ اما زندگی مشترک آنها کمتر از دو سال دوام آورد و از هم پاشید. از طرف دیگر پدر نیز بر اثر خریدو فروش مواد مخدر و سرقت، زندانی شد و چند سال بعد که بدنش به دلیل مصرف مفرط مواد مخدر شدیدا تحلیل رفته بود و خانواده را رها کرده و با دوستانش روزگار می گذراند، به درخواست و اصرار همسر از خانواده جدا شد. همسر که اینک زنی مطلقه و سرپرست پنج فرزند بود و به چند بیماری (و از جمله در زمینه اعصاب و روان) مبتلا شده بود، برای رفع نیازهای خود و فرزندانش به دست فروشی روی آورد. آنچه بر میزان فشارها افزوده و مشکلات را تشدید کرد، فعالیت یکی از فرزندان ذکور در زمینه مواد مخدر و دستگیری مکرر او بود. او که پیوسته با تذکرهای مادرش مواجه می شد، بارها مادرش را تهدید کرد و حتی او را کتک زد. مادر نیز پس از تحمل ناکامی ها و تجربه مشکلات فراوان، بالاخره پس از آخرین مشاجره با پسرش، در مقابل چشمان فرزندانش خودسوزی کرد و چند روز بعد از دنیا رفت (پایان استوری لاین ها برای مادر و آغاز یک استوری لاین جدید برای فرزندان).
همان طور که ملاحظه می شود، خودکش مورد نظر دست کم ۱۸ استوری لاین منفی را تجربه کرده است که هریک متناسب با دامنه شان، پیامدهای متنوعی داشته اند. جنگ تحمیلی به مثابه یک استوری لاین مشترک ملی، استوری لاین هایی را برای ساکنان مناطق مرزی و جنگی و همچنین بیشتر خانواده ها در استان ایلام ایجاد کرد. از جمله استوری لاین های ناشی از جنگ تحمیلی می توان به مهاجرت و جابه جایی گسترده جمعیت روستایی اشاره کرد. همان طور که بیان شد، خودکش مورد نظر ریشه روستایی دارد و استوری لاین هایی را در سطوح مختلف تجربه کرده است. یکی از مهم ترین استوری لاین ها، جنگ تحمیلی است که اگرچه یک استوری لاین کلان و مشترک در میان همه ایلامی ها (و البته ایرانیان) بود؛ اما در تعامل با متغیرهای زمینه ای و همچنین جغرافیایی، استوری لاین های متفاوتی را برای خانواده ها در استان ایلام پدید آورد. نظاره حملات بی شمار هوایی عراق به مناطق شهری و روستایی، کشته یا زخمی شدن اعضای خانواده، ازدست دادن یا ترک خانه و کاشانه و آوارگی های مکرر در کوه و دشت در گرما و سرما، مهاجرت به مناطق امن استان یا خارج از استان و… هریک را می توان یک استوری لاین تعیین کننده در زندگی هر فرد و خانواده ایلامی دانست. یکی از ویژگی های استوری لاین های کلان از قبیل انقلاب، زلزله، سیل و کرونا آن است که تجربه کنندگان آنها به دلیل سبک اسنادی که برمی گزینند، فشارهای مختلف ناشی از آنها را با تکیه بر سرمایه اجتماعی حاصله تخفیف داده و تحمل می کنند.
این امر درباره استوری لاین جنگ نیز صادق است، هرچند جنگ به مثابه یک استوری لاین مشترک، استوری لاین های متفاوتی را برای افراد و خانواده ها با توجه به تفاوت جایگاه طبقاتی آنها، میزان مشارکت آنها در جنگ و میزان آسیب دیدگی آنها از رهگذر جنگ ایجاد کرد؛ این امر درباره شخصیت اصلی قصه حاضر و خانواده او نیز صدق می کند؛ برخی از اعضای خانواده و بستگان او در جنگ کشته و زخمی شدند، جنگ باعث مهاجرت خانواده پدری اش شد و پس از ازدواج نیز مجموعه ای از استوری لاین های منفی را تجربه کرد که بنا به ماهیتشان، فاصله اش را از بستگان افزایش داد و او را از حمایت های اجتماعی محروم کرد و به همین دلیل، هیچ گاه زنجیره استوری لاین های منفی با دخالت و حمایت کارآمد یک سازمان یا فرد گسسته نشد بلکه استوری لاین های منفی روی هم انباشته شدند و در نهایت او را از پای درآوردند. در مجموع می توان گفت علاوه بر ویژگی های فرد، محیط اجتماعی، شانس و عوامل خاص که اگنیو بر آنها انگشت می نهد، عوامل و زمینه های فرافردی در سطوح خانواده، اجتماع، جامعه و نظام جهانی در شکل گیری استوری لاین ها موثر هستند و هر فردی در دوره های مختلف زندگی ممکن است استوری لاین های متعددی را تجربه کند و چنانچه زنجیره استوری لاین ها توسط سازمان ها، گروه ها و افراد و اعضای خانواده یا خود افراد گسسته شود، می توان به مصونیت افراد در مقابل خودکشی امیدوار بود. پیشگیری از خودکشی و کاهش آن مستلزم تنظیم و اجرای برنامه هایی است که آموزش، افزایش حمایت اجتماعی ابزاری و احیا و تقویت سرمایه اجتماعی را نصب العین خود قرار دهند.
پی نوشت نویسنده: معادل هایی از قبیل سیر حوادث، زنجیره رخدادها، سلسله عوامل و برش را می توان در مقابل Storyline به کار برد اما هیچ کدام را در نوشته حاضر وافی به مقصود ندانستم.
پی نوشت شرق: اصطلاح انگلیسی storyline به زبان ساده به معنی خط داستانی یا خط روایت است. اینکه تصور می کنیم واژه ها و اصطلاحات رایج فارسی حتی برای یک عبارت معمولی مانند این، مقصود و منظور را نمی رساند، بیشتر از آنکه ناشی از ایراد زبان همیشه پویای فارسی باشد، ناشی از ذهن ما و نوع نگاهمان به فرهنگ خودی و فرهنگ بیرونی است. ترجیح و اولویت ما تغییر کلمه استوری لاین و به کارگیری یکی از معادل های فارسی برای آن است که در آن صورت مفهوم هم بهتر منتقل می شد اما حسب تاکید نویسنده آن را تغییر ندادیم.
- نویسنده : علی موسی نژاد (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام
Saturday, 7 December , 2024