همه ما این تجربه را داشته‌ایم که وقتی برای مدتی طولانی خانه را جارو نمی‌زنیم و گردگیری نمی‌کنیم یا برای مدتی طولانی در خانه نیستیم و آن را خالی می‌گذاریم، حشرات کوچکی در کنج دیوارها و قرنیز‌ها برای خود لانه می‌سازند. این حشرات عنکبوت‌های خانگی هستند که اقدام به تنیدن تار و لانه‌سازی می‌کنند، برای به دام انداختن مورچه‌ها. در جنوب به این حشرات «شیطون» یا «شیطونک» گفته می‌شود و به لانه آنها «کپر». کپر هم یک اصطلاح جنوبی است برای نامیدن سایبان‌هایی که از جنس حصیر و الیاف خرما بافته می‌شوند. مشاهده تصویر خانه عوامل حادثه تروریستی اهواز تداعی‌کننده «کپر شیطون» بود. بنا به گفته مدیر پروژه تسهیل‌گری و توسعه ملی وزارت کشور که در خرداد ماه ۹۷ بیان کرده بودند، استان خوزستان از نظر جمعیت حاشیه‌نشین سومین استان کشور و از نظر مساحت مقام اول را دارد. شهر اهواز نیز بر اساس گفته مدیرکل سابق امور اجتماعی استانداری خوزستان حدود ۴۰۰ هزار نفر حاشیه‌نشین دارد که از نظر تعداد دومین شهر دارای حاشیه‌نشین در کشور است و این افراد در بیش از ۲۰ منطقه محروم و حاشیه‌ای اهواز زندگی می‌کنند. بر اساس مطالعات و پژوهش‌های انجام شده از عمده‌ترین عوامل ایجاد حاشیه‌نشینی در شهر اهواز وقوع جنگ تحمیلی هشت ساله و ناامن شدن شهرها و روستاهای مرزی و مهاجرت آنها به اهواز و مهاجرت روستاییان و کشاورزان به دلیل خشکسالی و… بوده است. از ویژگی‌های مناطق حاشیه‌ای شهرها که به آن سکونتگاه‌های غیررسمی یا سکونتگاه‌های غیرمتعارف نیز گفته می‌شود، وجود خرده‌فرهنگ‌ها و عدم یکپارچگی فرهنگی، تراکم زیاد جمعیت، کم‌مایه بودن ارایه خدمات شهری، عدم وجود سیستم‌های جمع‌آوری و دفع فاضلاب و آب‌های سطحی و جاری بودن آنها در سطح معابر، دسترسی نامناسب به آب سالم و بهداشتی، عدم وجود سیستم‌های حمل و نقل شهری، امنیت شکننده، مسکن‌های ناایمن در برابر حوادث، معضلات جمع‌آوری زباله و پسماند، نارسایی‌های بهداشتی و درمانی، کمبود فضاهای آموزشی، فقدان یا کمبود فضاهای تفریحی و ورزشی و…. مجموع این ویژگی‌ها به اضافه اینکه به طور معمول ساکنان این محلات از اقشار کم درآمد جامعه هستند و پدیده بیکاری و مشاغل کاذب هم در میان آنان شایع‌تر است و با توجه به اینکه قربانیان آسیب‌های اجتماعی نیز معمولا به حاشیه شهرها سوق داده می‌شوند، میزان نارضایتی اجتماعی در این جوامع بیشتر است.

اگر بگوییم، این‌گونه مناطق جرم‌خیز هستند درست نیست، بهتر است بگوییم مجرمان در این‌گونه مناطق بهتر می‌توانند خود را از نگاه قانون و نیروهای انتظامی و امنیتی پنهان کنند. میزان وقوع جرم در این محله‌ها با سایر محله‌ها تفاوت معنا‌دار و قابل توجهی ندارد. به دلیل آشنایی با مردم این محله‌ها می‌توانم، بگویم مردمی شریف و بسیار زحمتکش در آنجا سکونت دارند.

راه‌حل‌های مقابله با حاشیه‌نشینی را می‌توان به دو بخش عمده تقسیم کرد: بخش اول مربوط به سیاستگذارهای کلان حاکمیت است که ‌باید با توجه به برنامه آمایش سرزمین اقدام به طراحی و اجرای مدل توسعه پایدار متناسب با فرهنگ ایران کند و با مدیریت درست آب و توسعه پایدار کشاورزی از مهاجرت بیش از پیش روستاییان به شهرها پیشگیری شود. همچنین با سرمایه‌گذاری در شهرهای کوچک و روستاها و توزیع عادلانه فرصت‌های شغلی بین شهرها و روستاها مانع مهاجرت به شهرهای بزرگ برای یافتن شغل و گسترش حاشیه‌نشینی شود. در بخش دوم حاکمیت ‌باید به طور هماهنگ در همه بخش‌ها نسبت به حل مشکلات مناطق محروم و حاشیه‌ای اقدام کند. به این منظور می‌تواند از کمک و همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد بهره گیرد و با توانمندکردن خود مردم و بخصوص نیروی کار زنان به کارآفرینی و ایجاد اشتغال و افزایش درآمد آنان بپردازد. به طور خلاصه با پیشگیری از گسترش حاشیه‌نشینی و رسیدگی به مشکلات حاشیه‌نشین‌ها به نوعی دست به آب و جارو کردن شهرمان زده‌ایم و باعث نابودی «کپرهای شیطون» شده‌ایم.

روانشناس سازمانی