فلرها و هنر!
در عرصه سینما نخستین کسی که به این موضوع پرداخت، ابراهیم گلستان است که خود کارمند شرکت نفت آبادان بود و به طور رسمی از سال ۱۳۲۶ تا سال ۱۳۳۶ در این اداره کار می کرد و با ایجاد دفتر کنسرسیوم بین‌المللی نفت ایران بخشی از امور تبلیغاتی این دفتر و روابط عمومی آن را عهده‌دار شده بود که در تولید فیلم و عکس و کتابچه‌های تبلیغاتی و نشریات داخلی ابتکار عمل به خرج می داد. “یک آتش” از مجموعه مستندهای چشم‌اندازها به کارگردانی ابراهیم گلستان و به روایتی شاهرخ گلستان است که در فاصله سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۱ ساخته‌شده‌است که روایتی از مهار یکی از بزرگ‌ترین آتش‌سوزی‌های چاه‌های نفت در اهواز است.
در عرصه ادبیات نیز احمد محمود در دو کتاب مشهور خود، ” همسایه ها” و “مدار صفر درجه” و اسماعیل فصیح هم به فلرها اشاره کرده است.
فلرها در ساحت هنر باز هم نقش آفریده اند. به عنوان نمونه در فیلم ” فرار از تله” به کارگردانی جلال مقدم؛ یا فیلم ” آن سوی آتش” کیانوش عیاری.
فارغ از ملموس بودن و نقش پررنگ فلرها و اصولن صنعت و فرهنگ نفت در میان مردم جنوب کشور؛ تاثیرات زیست محیطی و بخصوص اثرات زیان بار آلودگی هوا، یک چالش دائمی، قدیمی؛ و گویا لاینحل را نیز به وجود آورده است. به شکلی که هیچ روزی نیست که رسانه ها در مورد فلرها و یا آلودگی هوا که بخش مهمی از آن مربوط به حوزه ی نفت است، سخنی به میان نیاورند.

تکوین و پیدایش فلرها!
روال این است؛ پس از تصفیه گاز و جداسازی میعانات و سایر اجزای بسیار باارزش در میادین گازی یا نفتی، مقداری از گاز به همراه ناخالصی های دیگر باقی می ماند که به نظر چندان باارزش به نظر نمی رسد؛ چرا که این ته مانده به منظور سوزاندن به مشعل ها فرستاده می شود؛ و در واقع به هدر می رود!
مقدار گازی که سالانه در مشعل ها (فلرها) سوزانده می شود میلیون ها دلار ارزش دارد ولی در مقایسه با نفت و گاز استخراج شده از مخازن از نظر مدیران، بسیار ناچیز و بی اهمیت به نظر می رسد. تاکنون پیشنهادهای بسیاری نیز برای رفع این مشکل از داخل و خارج از کشور مطرح شده است. از سوی دیگر، پروژه های متعددی به منظور رفع این مشکل به تصویب رسیده است، اما نتیجه آن حجم زیادی از مدارک و گزارش های فراوان است که روی هم تلنبار شده و عملی نشده است.
در صورت جمع آوری این گازها توسط صنایع جانبی و تکمیلی، می توان از آنها در زمینه های مختلفی استفاده کرد که تزریق به خطوط لوله سراسری برای مصرف داخلی یا صادرات، تولید برق و همچنین تزریق مجدد به میادین نفتی در راستای اجرای برنامه های ازدیاد برداشت، از جمله آنهاست.
با این حال به دلیل برخی محدودیت ها، بخشی از گازهای همراه در مشعل ها سوزانده می شود.
با توجه به ارزش بالای اقتصادی گازهای مشعل و منافع غیرمستقیمی که از جمع آوری این گازها حاصل می شود، کشورهای مختلف جهان، سرمایه گذاری های زیادی را برای جمع آوری آنها انجام داده و توانسته اند تا حدود زیادی از حجم گازهای مشعل خود بکاهند. کشورهای حاشیه خلیج فارس نظیر امارات، کویت و عربستان از جمله این کشورها هستند که به واسطه سرمایه گذاری های زیاد در این زمینه، بخش زیادی از سکوهای مشعل خود را در میادین نفتی خاموش کرده اند.

کاهش گازسوزی در مناطق نفت‌خیز جنوب و تلاش‌ها برای حفاظت از محیط‌زیست
فلرینگ یا سوزاندن گازهای همراه نفت، یکی از چالش‌های همیشگی صنعت نفت به شمار می‌رود که نه‌تنها در بحث ایمنی، بلکه در تأثیرات زیست‌محیطی نیز همواره مورد انتقاد قرار داشته است. در مناطق نفت‌خیز جنوب، که به‌عنوان قطب تولید نفت و گاز کشور شناخته می‌شود، حجم بالای گاز سوزانده‌شده در گذشته، نگرانی‌های زیادی را در خصوص آلودگی هوا و سلامت عمومی ایجاد کرده است. با این حال، در دهه‌های اخیر، اقدامات گسترده‌ای برای کاهش گازسوزی و مدیریت بهینه گازهای همراه انجام شده است. در این گزارش، نگاهی دقیق‌تر خواهیم داشت به روند این تغییرات، آمارهای جدید و پروژه‌های در دست اجرا که نه تنها موجب کاهش آلودگی، بلکه به بهبود بهره‌وری انرژی و افزایش ایمنی در فرآیندهای نفتی نیز کمکی شایان کرده است.

آلودگی فلرینگ؛ چالش یا فرصت برای صنعت نفت!
سوزاندن گازهای همراه نفت یا همان فلرینگ، در طول سال‌ها به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی صنعت نفت شناخته شده است. این فرآیند که به‌عنوان یک راهکار ایمنی برای جلوگیری از خطرات آتش‌سوزی و انفجار انجام می‌شود، همواره انتقادهای زیادی را به دنبال داشته است. به‌ویژه در مناطق نفت‌خیز جنوب، جایی که آلودگی ناشی از این فرآیند در چند دهه گذشته مورد توجه قرار گرفته است. اما آیا تمام داستان آلودگی به فلرینگ محدود است؟ واقعیت‌ها چیز دیگری می‌گویند.
آمارها تغییر کرده‌اند؛ مسیر کاهش گازسوزی روشن‌تر از همیشه
در حالی که در گذشته حدود ۸۰ درصد از گازهای همراه نفت سوزانده می‌شد، امروز در شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، وضعیت به‌طور چشمگیری تغییر کرده است. بر اساس آمار جدید، میزان کل گاز تولیدی در این منطقه به ۱۰۰ میلیون متر مکعب در روز رسیده است که از این مقدار، ۷۵ میلیون متر مکعب در روز جمع‌آوری می‌شود. این یعنی تنها ۲۵ درصد از گاز تولیدی هنوز سوزانده می‌شود، در حالی که در گذشته این رقم به ۸۰ درصد می‌رسید.

مجموع گازسوزی در اهواز؛ تنها یک دهم گاز تولیدی
یکی از نکات جالب در این زمینه، وضعیت گازسوزی در اطراف شهر اهواز است. پنج کارخانه اهواز ۱ تا ۵ و سه کارخانه گاز و گاز مایع ۶۰۰، ۷۰۰ و ۸۰۰، که بیشترین سهم گازسوزی را در این منطقه دارند، در مجموع کمتر از یک درصد از گاز تولیدی شرکت را می‌سوزانند. این رقم معادل ۰.۹۳ میلیون متر مکعب در روز است که ۳۰ درصد همین مقدار نیز به دلیل تعمیرات اساسی فعلی کارخانه شیرین‌سازی گاز صورت می‌گیرد و موقتی است.

چرا هنوز گاز سوزانده می‌شود؟
در حالی که تلاش‌ها برای کاهش گازسوزی افزایش یافته، دلایل متعددی برای باقی ماندن این فرآیند وجود دارد. مشکلات فنی، فرسودگی تجهیزات، و تأخیر در اجرا و اتمام پروژه‌های جمع‌آوری گازهای همراه، همگی عواملی هستند که گازسوزی را در مناطق نفت‌خیز جنوب تداوم بخشیده‌اند. البته این گازسوزی‌ها بیشتر به‌عنوان یک راهکار ایمنی برای جلوگیری از خطرات احتمالی انجام می‌شود و در این بین، آلودگی‌های زیست‌محیطی همچنان یکی از دغدغه‌های اصلی است.

گام‌های مؤثر برای کاهش گازسوزی
شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در راستای کاهش گازسوزی، اقداماتی جدی را در دستور کار خود قرار داده است. از جمله این اقدامات می‌توان به تعمیرات اساسی توربین‌ها و کمپرسورها، نوسازی تجهیزات فرسوده، و احداث ایستگاه‌های جدید جمع‌آوری گاز اشاره کرد. این اقدامات موجب کاهش گازسوزی به میزان چشمگیری شده است. به‌عنوان مثال، تنها احداث یک ایستگاه جمع‌آوری گاز در گچساران، جلوگیری از سوزاندن بیش از ۶ میلیون فوت مکعب گاز در روز را سبب شده است.

طرح‌های میان‌مدت و بلندمدت؛ آینده‌ای روشن‌تر
شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در کنار اقدامات کوتاه‌مدت، طرح‌های میان‌مدت و بلندمدت نیز برای جمع‌آوری گازهای همراه تعریف کرده است. پروژه‌هایی نظیر بومی‌سازی توربوکمپرسورها، واگذاری پروژه‌های جمع‌آوری و انتقال گاز به پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها، و بهینه‌سازی فرآیندهای تولید گاز، از جمله این طرح‌ها هستند. علاوه بر این، طرح بازسازی و نوسازی تأسیسات فرسوده که با سرمایه‌گذاری بیش از ۱.۷ میلیارد دلاری در دست اجراست، موجب بهبود وضعیت جمع‌آوری گاز و کاهش گازسوزی خواهد شد.
آلودگی هوا؛ تنها ناشی از فلرینگ نیست!
در حالی که آلودگی‌های ناشی از فلرینگ مورد توجه قرار گرفته است، نباید از سهم دیگر عوامل در آلودگی هوا غافل شویم. آلاینده‌های صنعتی، ترافیک شهری، سوخت نامناسب داخلی، خودروهای فاقد کیفیت داخلی و شرایط جوی نیز نقشی مهم در این مسئله ایفا می‌کنند. با این حال، اقدامات انجام‌شده برای جمع‌آوری گازهای همراه و کاهش گازسوزی، نقش قابل‌توجهی در کاهش آلودگی‌ها و حفظ سلامت جامعه ایفا کرده است.
بنابراین با توجه به اینکه جمع آوری این گازها ضمن منافع مستقیم اقتصادی دارای منافع غیرمستقیم زیادی همچون کاهش آلودگی های زیست محیطی است و در برنامه ششم توسعه نیز تاکیدات ویژه ای به جمع آوری این گازها صورت گرفته، وزارت نفت باید با جدیت و سرعت بیشتری در این مسیر گام بردارد. برای موفقیت بیشتر این طرح ها لازم است که ریسک های سرمایه گذاری در این زمینه کاهش یابد و قیمت گذاری محصولاتی که قرار است از گاز های مشعل جمع آوری شده، تولید شود به گونه ای باشد که سرمایه گذار را برای ورود به این حوزه ترغیب کند.

مشکل اصلی در رابطه با جمع آوری و مهار فلرها چیست؟
دو دلیل بسیار محتمل در تداوم این مشکل عبارتند از:
۱٫ ضعف فرهنگ کار گروهی: مشعل ها (فلرها) برای شرکت های مختلف است و اتلاف مالی یک مشعل (فلر) برای یک شرکت بزرگ در مقایسه با گردش مالی آن شرکت ناچیز است و اگر شرکتی به طور مستقیم بخواهد فقط مشعل (فلر) مربوط به واحد خود را ساماندهی کند، توجیه اقتصادی چندانی ندارد. ولی در مجموع تعداد مشعل های شرکت های مختلف بسیار زیاد است و گاز سوزانده شده بسیار قابل توجه است. بنابراین اجرای یک طرح جامع و کار گروهی هم برای شرکت ها و هم محیط زیست سودآور خواهد بود.
۲٫ مسوولیت مسوولان و کارمندان : مسوولان و کارمندان شرکت ها که متصدی ساماندهی این مشکل هستند، درگیر حاشیه های مختلف نیز هستند. برخی از مدیران برای راهبری تولید اصلی شرکت با چالش های زیادی روبه رو هستند و زمان کافی برای رسیدگی به موضوع ندارند.
در مجموع جهت جلوگیری از اتلاف این سرمایه بزرگ، راهکارهای بسیاری وجود دارد ( از راهکارهای گران قیمت نظیر ساخت پالایشگاه های مکمل تا راهکارهای ارزان تر نظیر تولید برق). با وجود مشکلات مدیران جهت رفع چالش های روزمره و مقابله با تحریم ها، باز هم پتانسیل رفع این مشکل در داخل کشور وجود دارد. ساماندهی این مشکل و بسیاری از مشکلات دیگر نیازمند احساس مسوولیت بیشتر و نگرش دلسوزانه و مالکانه به سرمایه های ملی است.
بدون استثنا تمامی مسوولان کشور، بر مدیریت گازهای همراه نفت تاکید دارند و این نکته مهم که باید سوزاندن این گازها در فلرها به صورت کامل متوقف شود، مورد اجماع مدیران صنعت نفت است. در این زمینه دستاوردهایی هم وجود دارد. ولی هنوز آمار سوزاندن گازهای همراه به صفر نرسیده است و در برخی میادین نفتی که به مناطق شهری نزدیک تر است، وضعیت آزاردهنده تری به چشم می خورد؛ زیرا انتظار می رفت دست کم سال ها پیش مشعل های سوزان این مناطق خاموش شود.

پتروشیمی به مدد فلرها می آید
مجتمع های پتروشیمی جزو معدود صنایعی هستند که در بیشتر استان های کشور حضور فعال و موثر دارند و درعین حال، توسعه آنها نگرانی محیط زیستی چندانی به همراه نداشته است. حتی در برخی موارد، مجتمع های پتروشیمی به عنوان صنایع سبز معرفی شده و از آنها قدردانی هم می شود. در آخرین رویداد معرفی صنایع دوستدار محیط زیست، مجتمع های پتروشیمی مارون، فناوران، لاله، امیرکبیر، زاگرس، پارس، کاویان، پلی پروپیلن جم، مبین انرژی خلیج فارس، نوری، تبریز، ایلام و لرستان به عنوان صنایع سبز مورد تقدیر قرار گرفتند. همچنین مطابق آخرین آمار منتشرشده، تعداد مجتمع های پتروشیمی آلاینده نیز در ۶ سال اخیر به شدت کاهش یافته است. در سال ۹۴ از ۴۲ شرکت پتروشیمی، ۳۲ شرکت جزو صنایع آلاینده بودند که در سال ۹۸ باوجود سختگیرانه تر شدن الزامات محیط زیستی، از ۵۶ شرکت تولیدی، تنها ۱۹ شرکت آلاینده بودند.
برخی مجتمع های پتروشیمی کشور در آغاز تاسیس، آلاینده محسوب می شدند، اما در ادامه و با انجام فعالیت های قابل توجه، گواهی صنعت سبز را به دست آوردند. بخشی از این موفقیت، مرهون اعتبارهایی است که مجتمع های پتروشیمی برای امور محیط زیستی اختصاص دادند. اقدام هایی همچون مدیریت پساب های صنعتی و غیرصنعتی، توسعه جنگل های مصنوعی در جوار مجتمع های پتروشیمی و… از جایگاه ویژه محیط زیست در نگاه مدیران صنایع پتروشیمی کشور حکایت دارد.

گاز همراه، خوراک مناسب پتروشیمی ها
صنعت پتروشیمی می تواند با در اختیار گرفتن مسیرهای تولید و اشتعال گازهای همراه نفت و مدیریت آن جهت استفاده به عنوان خوراک مجتمع پتروشیمی، ایده به صفر رساندن سوزاندن گازهای مشعل در صنعت نفت را عملیاتی کند.
مجتمع های پتروشیمی نه تنها خود فلرینگ ندارند، بلکه گازهای همراه نفت که در حال سوختن در منطقه گچساران، دهلران و غرب کارون هستند از سوی پتروپالایشگاه ها جمع آوری شده یا قابل جمع آوری هستند تا از سوخته شدنشان جلوگیری شده و به خوراک پتروشیمی تبدیل شوند.
در سال های اخیر شاهد چرخه جدیدی از نوفلرینگ هستیم که در این زمینه می توان به پالایشگاه بیدبلند خلیج فارس اشاره کرد. این مجموعه، گازهای همراه نفت منطقه گچساران را جمع آوری و به عنوان خوراک استفاده می کند که روزانه، نزدیک به ۱۵میلیون مترمکعب گاز است. همچنین با افتتاح و بهره برداری از پروژه های NGL 3100 و NGL 3200 همین فرآیند انجام و حدود ۲۰میلیون مترمکعب هم از محل این دو پروژه تامین و از سوختن بخش دیگری از گازها جلوگیری می شود.
اجرای این پروژه ها در ابعاد وسیع تر و توسط مجتمع های پتروشیمی، دو منفعت جدی دارد؛ از یک سو پتروشیمی ها به جای خرید گاز در رقابت با بخش نیروگاهی و مصارف خانگی، خوراک موردنیاز خود را به شکل راحت تری تامین می کنند و از سوی دیگر، از سوخته شدن گازهای همراه نفت که سرمایه ملی است جلوگیری می شود.
ممکن است برخی ایراد بگیرند که پتروشیمی ها چگونه می توانند بساط فلر و سوزاندن گاز در آن را متوقف کنند درحالی که در هر مجتمع پتروشیمی نیز یک فلر بزرگ به چشم می خورد؛ اما باید دانست که جایگاه مشعل در صنعت پتروشیمی برای سوختن انواع گاز و سوخت نیست، بلکه در مجتمع های پتروشیمی، از مشعل صرفا برای شرایط اضطراری استفاده می کنند. به عبارتی مشعل های پتروشیمی همیشه خاموش هستند، مگر در مواردی که لازم باشد گاز را خارج کنند. به عنوان نمونه، ۹۲درصد گاز ارسالی به مشعل در منطقه عسلویه مربوط به پالایشگاه های گازی و ۸درصد مربوط به شرکت های پتروشیمی است.

نتیجه‌گیری؛ صنعتی با نگاه به آینده
با توجه به آمارهای جدید و گام‌های مؤثری که در راستای کاهش گازسوزی و حفاظت از محیط‌زیست برداشته شده است، می‌توان به‌طور قطع گفت که صنعت نفت در مناطق نفت‌خیز جنوب به سمت آینده‌ای پایدارتر حرکت می‌کند. هرچند همچنان چالش‌هایی در این مسیر وجود دارد، اما تلاش‌های انجام‌شده و پروژه‌های در دست اجرا، نویدبخش روزهایی است که آلودگی‌های ناشی از فلرینگ کاهش یابد و صنعت نفت در کنار رشد اقتصادی، به حفظ محیط‌زیست نیز اهمیت بیشتری بدهد.
بدیهی است با عملگرایی و فاصله گرفتن از روزمره گی و تعهد و مسوولیت پذیری هر چه بیشتر، بازیافت گازهای همراه نفت می تواند به بهبود کیفیت هوا در شهرهای خوزستان و به همین نسبت ارتقای شاخص های کیفیت زندگی برای شهروندان منجر شود.
به ابتدای یادداشت برگردیم!
در سفر دو روزه رییس جمهور به خوزستان که شاهد هوای مطلوبی بودیم، تمامی فلرها در حال سوختن بودند! اگر چه باورپذیر به نظر می رسد که برخی از شرکت ها فعالیت خود را کاهش دادند یا به طور کامل تعطیل کردند، ولی شرکت های زیرمجموعه مناطق نفت‌خیز جنوب با تمام ظرفیت موجود در حال فعالیت بودند!

………………………………………………………………….

منتشر شده در روزنامه ایران / چهارشنبه ۱۷ بهمن ۱۴۰۳