ابتدا از وام خرید مسکن و خودرو به وام ودیعه مسکن و خرید لوازم خانگی رسیدیم، کمی بعد ماجرا به خرید گوشت و مرغ و حتی لباس قسطی رسید و امروز باید وام بگیریم تا بتوانیم آجیل و میوه شب عیدمان را بخریم. روایت تلخ کاهش قدرت خرید به نقطه ای رسیده که درست در همان روزی که بازرس مجمع عالی نمایندگان کارگران کشور خط فقر برای یک خانواده چهار نفره را حداقل ۲۵ میلیون تومان اعلام می کند، در آن سو مدیرکل دفتر خدمات عمومی وزارت صنعت، معدن و تجارت از اختصاص وام به خریداران شب عید خبر می دهد؛ آن هم فقط ۲۰ میلیون تومان! این در حالی است که همین چند سال پیش زمانی که ایده وام ودیعه مسکن مطرح شد، مردم آن را رویدادی ناگوار خواندند که نشان می داد امید و انتظار در جامعه به چه سطحی رسیده که مردم دیگر نه تنها توان خرید خانه ندارند، بلکه در اجاره یک سرپناه حداقلی هم با مشکل مواجه هستند. اما امروز انگار دیگر چشم ها به دیدن تابلوها و بیلبوردهایی با عبارت «فروش اقساطی» سردر قصابی، لباس فروشی، خشکبارفروشی و حتی لوازم آرایشی و بهداشتی عادت کرده است. با این حساب به نظر می رسد فاصله چندانی با دریافت وام خرید موز، آرد یا شیر نداشته باشیم. اما بدتر این است که کاهش قدرت خرید تنها یک سوی ماجراست؛ سوی دیگر فشار این دست وام های دستوری به سیستم بانکی ناتراز ماست که دست کم در سال ها اخیر نتیجه ای جز اضافه برداشت و نهایتا افزایش تورم نداشته است. حالا وام ۲۰میلیونی اقلام شب عید هم قرار است صرفا از طریق اعتبارسنجی و بدون ضامن، بدون سود و بدون وثیقه پرداخت شود.

محمدحسین قمری، مدیرکل دفتر خدمات عمومی وزارت صمت، به مهر خبر داد مردم با اعتبارسنجی از طریق بانک ها می توانند چه در نمایشگاه های بهاره و چه در حدود ۲۷ هزار فروشگاهی که برای فروش شب عید ثبت نام کرده اند، در اسفندماه خرید کنند و پول آن را در اردیبهشت پرداخت کنند. هرچند او هیچ توضیحی نداده که تا اردیبهشت چه اتفاقی قرار است وضعیت مالی متقاضایان وام را متحول کند که یکباره بتوانند وام دو ماه پیش شان را بازپرداخت کنند! اما همچنان گفته که فعلا بانک تجارت، بانک قرض الحسنه مهر ایران و یک مجموعه اعتباری آنلاین مسئولیت اعتباردهی به متقاضیان را بر عهده گرفته اند. به گفته این مقام مسئول، سود اعتبار این طرح نیز برای مردم صفر درصد است و بانک تجارت ضمانت کننده این اعتبار ۲۰ میلیون تومانی پس از اعتبارسنجی معرفی شده، به شکلی که هیچ گونه چک و سفته ای هم برای ضمانت نیاز نیست. طبق اظهارات او، بانک قرض الحسنه مهر ایران هم اعتبار ۱۵۰ میلیون تومانی با ضمانت الکترونیکی و به صورت اقساط شش ماهه به متقاضیان می دهد. ولی با تمام اینها هنوز مشخص نیست منابع مورد نیاز برای این وام از کدام محل قرار است تامین شود؟ اصلا چرا بانک ها باید زیر بار چنین شرایطی بروند؟ و چه تضمینی برای مردم وجود دارد که در عمل و در هنگام مراجعه به سیستم بانکی واقعا با شرایطی که به آنان وعده داده شده، مواجه شوند؟

بهاءالدین حسینی هاشمی، کارشناس امور بانکی، دراین باره به «شرق» می گوید: «در مقطعی که هستیم، همه بانک ها به علت فشار تقاضا برای پول با کسری منابع روبه رو هستند و هیچ بانک ترازی را نمی توانید پیدا کنید. مصارف تمام بانک ها از منابع آنها بیشتر شده و برای اینکه مشمول جریمه بانک مرکزی نشوند، همه در تلاش هستند حساب شان را تا حدی تعدیل کنند. در چنین شرایطی، پرداخت این وام های خرد هم اصولا با توجه به ارزش پول و هزینه های پیگیری وصول مطالبات اصلا برای بانک ها مقرون به صرفه نیست. بانک ها باید مدت ها درگیر صادرات کارت در شرکت های خدمات کارت و… باشند. ضمن اینکه این وام یک وام مصرفی است و یک هفته ای خرج می شود. اگرچه مبلغ کمی دارد، اما برای گیرندگان آن بازپرداختش آسان نیست؛ چون در بودجه خانوار اثرگذار است؛ بنابراین به احتمال زیاد گیرندگان توان بازپرداخت نداشته باشند و این برای بانک ها یک نوع دیگری از هزینه را هم دارد؛ هزینه پیگیری مطالبات. برای بانک با این هزینه مقرون به صرفه نیست که به دنبال وصول این مطالبات برود».

این کارشناس می افزاید: «در واقع با این کار هم درآمدهای آینده مردم را از آنان می گیرند، هم باری روی دوش سیستم بانکی می گذارند. دست بانک ها را هم برای تامین مالی واحدهای مولد اقتصادی می بندند. این کارها هم دو سر زیان است؛ هم برای متقاضی این وام و هم برای بانکی که آن را پرداخت می کند». جعفر خیرخواهان، کارشناس حوزه فقر و توسعه نیز دیگر کارشناسی است که درباره وام خرید شب عید با «شرق» به گفت وگو می نشیند. او ماجرا را از زاویه کاهش شدید قدرت خرید مردم بررسی و ماجرای «کشور کاسه به دستان» را روایت می کند.

به گفته خیرخواهان، کشور بنگلادش زمانی که از هند جدا شد و ایران آن را پاکستان شرقی می خواند، چندین برابر ایران جمعیت و یک طبیعت ناسازگار داشته است. وضع آن قدر بد بوده که ۳۰، ۴۰ سال پیش مردم این کشور به فقر شهره شده بودند. او ادامه می دهد: «همان زمان یک اقتصاددان به نام محمد یونس شروع کرد و در این کشور وام هایی با مبالغ خرد داد؛ مثلا وام هایی در حد یک دلار تا افراد بسیار فقیر بتوانند خوراکی تهیه کنند یا با پس انداز چند وام بتوانند یک چرخ دستی برای کار فراهم کنند.اما همین کشور هم توانست خودش را از این وضع نجات دهد و حالا وضعیت درآمدش هر روز بهتر از روز قبل می شود. آن روزها و آن دوران حالا برایشان به تاریخ پیوسته و به سمت قدرت اقتصادی شدن می روند. در مقابل ما زمانی سفره نفت و پول خوبی داشتیم و یک اقلیت دلسوز هم بودند که می گفتند به جای حیف ومیل این پول آن را سرمایه گذاری و پس انداز کنید. با این حال متاسفانه حرف هایشان خریدار نداشت و به جای سرمایه گذاری تا توانستیم پا را از گلیم مان درازتر کردیم و امروز مجبور هستیم سفره ای که با پول نفت و بدون پشتوانه تولید و اقتصاد سالم پر کرده بودیم، به زور کوچک و کوچک تر کنیم.

به گفته خیرخواهان، زمانی با پول نفتی که داشتیم، می توانستیم این شعارها و حرف ها را پوشش دهیم، حالا خبری از آن پول نیست ولی هنوز همان رفتار سیاست گذاران اجرائی با مردم حفظ شده است. به اعتقاد این کارشناس نگرش سیاست مداران ما عوض نشده که وضعیت مان عوض شود. همان آدم های اجرائی قدیمی که پیش تر هم بلد نبودند اقتصاد را بدون نفت اداره کنند، امروز سر کار هستند و ما همچنان در آشفتگی و درهم ریختگی اقتصاد نفتی سابق مان هستیم؛ تا آنجا که دولت آن قدر سردرگم است که کار را به وام خرید آجیل و میوه شب عید رسانده است. او می افزاید: «در کشور ما زمانی فرد قدرت خرید خودرو داشته و حالا قدرت تعویض لاستیک همان خودرو را هم ندارد. هم زمان با این افولی که در مقایسه با گذشته خودش داشته، باید گسل تند اقتصادی ایجادشده و رقم درآمدهای نجومی را هم بشنود و بپذیرد. عملکرد آقای رئیسی به درد همان دوران پول های نفتی ایران می خورد، نه امروز. امروز پول ها ته کشیده، ولی همچنان افرادی با همان طرز تفکر بر سر کار هستند».