با مروری اجمالی بر استراتژی های توسعه شرکت های ملی و بین المللی نفتی می توان به عزم آنها برای زندگی در دنیای کم کربن و ادامه فعالیت های سودآور در دوره گذار تدریجی از انرژی های فسیلی به سوی انرژی های تجدیدپذیر پی برد. افزایش دغدغه های زیست محیطی به مفهوم توسعه استراتژی […]
با مروری اجمالی بر استراتژی های توسعه شرکت های ملی و بین المللی نفتی می توان به عزم آنها برای زندگی در دنیای کم کربن و ادامه فعالیت های سودآور در دوره گذار تدریجی از انرژی های فسیلی به سوی انرژی های تجدیدپذیر پی برد. افزایش دغدغه های زیست محیطی به مفهوم توسعه استراتژی های انطباق با گذار انرژی با هدف بهبود شرایط آب و هوایی توسط دولت ها، شرکت های نفتی، سرمایه گذاران و دیگر بازیگران این عرصه است. ادامه حیات سودآور در دنیای کم کربن برای یک شرکت نفتی از یک سو به مفهوم افزایش بهره وری و کاهش تولید کربن در کل زنجیره عرضه از بالادستی تا پایین دستی است و از سوی دیگر به مفهوم ورود به دنیای متنوع و بزرگ تر توسعه انرژی های تجدیدپذیر است.
به بیان دیگر، چشم انداز (Vision) به مفهوم جایگاه آرمانی یک کسب و کار و ماموریت (Mission) به مفهوم نقشه راه آن چشم انداز مطلوب در بخش های مختلف صنعت نفت از بالادستی تا پایین دستی، ناگزیر باید بر اساس الزامات اقتصاد کم کربن تغییر کند. مسلم است که الزامات این انطباق برای شرکت های ملی و بین المللی نفتی متفاوت است و حتی بین شرکت های دولتی در کشورهای مصرف کننده نفت و گاز مثل چین و تولیدکنندگان عمده آن مثل اعضای اوپک تفاوت معنا داری وجود دارد. اقتصاد اکثر کشورهای تولیدکننده به شدت به درآمدهای نفت و فرآورده های نفتی بستگی دارد و نفت چنان در تار و پود ساحت های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این کشورها رخنه کرده که کاهش درآمدهای نفتی می تواند پیامدهای جدی، حتی تا حد تهدید وجودی برای نظام سیاسی حاکم در این کشورها در بر داشته باشد. از سوی دیگر انطباق با اقتصاد کم کربن در این کشورها در مقایسه با مصرف کنندگان سخت تر است. با توجه به شرایط تحریم های اقتصادی علیه ایران، به نظر می رسد شرایط انطباق با دنیای کم کربن برای کشور ما در مقایسه با دیگر تولیدکنندگان عمده نفت به مراتب سخت تر باشد.
فرارسیدن نقطه پیک تقاضا خبر خوبی برای تولیدکنندگان نفت نیست. پیش بینی های مختلفی در مورد زمان پیک تقاضا ارائه شده است که بدبینانه ترین آن از سوی شرکت بی پی (BP) درباره رسیدن قریب الوقوع آن است و خوش بینانه ترین آنها تا سال ۲۰۴۵ بوده است. به نظر می رسد رسیدن به پیک تقاضا با توجه به امکانات موجود در کوتاه مدت قابل دسترس نیست، با این وجود می توان انتظار قیمت های پایین تری را برای انرژی های فسیلی به ویژه زغال سنگ و نفت داشت. البته محدودیت های ناشی از پاندمی کرونا بر تقاضای جهانی نفت تاثیر منفی گذاشت و به باور بسیاری از کارشناسان کاتالیزوری برای گذار به سوی انرژی های تجدیدپذیر بود؛ اما تغییر سیستم های انرژی در کشورهای مختلف جهان با الگوهای مصرف و سبدهای متفاوتی از حامل های انرژی، امری زمان بر است. پاندمی کرونا باعث کاهش ۲۰ درصدی تقاضای نفت در جهان شد و انگیزه لازم برای توسعه انرژی های جایگزین در کشورهای توسعه یافته اروپایی، چین و… را به وجود آورد و تغییراتی را در الگوی مصرف انرژی که شامل کاهش ارتباطات (مسافرت های زمینی، هوایی و دریایی) و افزایش آگاهی در زمینه محیط زیست ایجاد کرد، اما نباید فراموش کرد که عادات استفاده از سوخت های فسیلی در زندگی ماشینی بشر امروز بسیار ریشه دار است و به این زودی تغییر نمی کند. خصوصا آنکه آلترناتیوی برای مصرف انرژی به ویژه در بخش حمل و نقل وجود ندارد. انرژی اینتلیجنس (Energy Intelligence) پیش بینی کرده که به علت توسعه شهرنشینی در کشورهای خارج از سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه (OECD)، افزایش استفاده از خودروهای شخصی و مصرف برق، تقاضای نفت از ۷/ ۹۷ میلیون بشکه در روز سال ۲۰۲۱ به ۷/ ۱۰۳ میلیون بشکه در سال۲۰۲۵ برسد و از سوی دیگر نیز نفت خوراک اصلی در بخش حمل و نقل و تاسیسات پتروشیمی است. با این وجود، رسیدن به نقطه پیک تقاضا در میان مدت قابل پیش بینی است.
دولت ها در کشورهای تولیدکننده تا مصرف کننده ملزم به ارائه و اجرای استراتژی هایی برای انطباق با اقتصاد کم کربن و رعایت الزامات زیست محیطی هستند و در سطح صنعتی نیز شرکت های نفتی مجبور به بازنگری در چشم اندازها و ماموریت های خود هستند، به طوری که تعدادی از این شرکت ها عنوان خود را بر این اساس تغییر داده اند، مثلا شرکت توتال به توتال انرژی تغییر نام داده که به نوعی به دنبال رساندن این مفهوم است که تلاش این شرکت در راستای توسعه انرژی های جایگزین است. آرامکو عربستان، ادنوک ابوظبی و… برنامه های بلندپروازانه ای را برای تولید انرژی های جایگزین به ویژه انرژی خورشیدی و هیدروژنی در دست اقدام دارند. سیاست های زیست محیطی سختگیرانه مانند آنچه که در اتحادیه اروپا اتخاذ می شود، می تواند رسیدن به اهداف اقتصاد کم کربن را در مدت زمان کوتاه تری ممکن کند؛ اما پیدا کردن ترکیب درستی از سیاست های تشویقی و بازدارنده در جهت رسیدن به اهداف اقتصاد کم کربن، راه رفتن بر روی لبه تیغی است که کوچک ترین انحرافی می تواند به ناکامی یا شکست منجر شود. در حالی که توسعه انرژی های تجدیدپذیر مثل انرژی بادی و خورشیدی می توانند جایگزین هایی مناسب و سبز باشند، اما با توجه به ماهیت عدم تداوم دسترسی به این انرژی ها در ساعات مختلف شبانه روز و فصل های مختلف سال، تکنولوژی های مقرون به صرفه در ذخیره سازی نقش بسیار مهمی بازی می کنند. در زمینه تولید هیدروژن و ذخیره سازی کربن نیز تکنولوژی های بهینه و مقرون به صرفه ذخیره سازی حائز اهمیت است. از سوی دیگر حتی در صورت دسترسی به این تکنولوژی ها، تامین سرمایه مورد نیاز برای ایجاد زیرساخت های لازم و هموار کردن انتقال تکنولوژی با توجه به ساختار قدرت و اقتصاد سیاسی بین الملل چندان آسان به نظر نمی رسد. به نظر می رسد با توجه به پیک تقاضای نفت و تسریع گذار انرژی که در میان مدت اتفاق می افتد، دولت ها و به ویژه شرکت های ملی نفت چاره ای جز انطباق با الزامات اقتصاد کم کربن ندارند. متاسفانه صنعت نفت ایران به علت تحریم های اقتصادی و ضعف های مدیریتی و حکمرانی اقتصادی حتی از گردونه رقابت در دنیای نفت نیز جامانده و سهم خود را در بازارهای جهانی تقاضای نفت و گاز و فرآورده های نفتی و پتروشیمی از دست داده است. صنعت نفت ایران برای توسعه نیاز به سرمایه گذاری خارجی، محیط با ثبات و امن کسب و کار، سرمایه گذاری و انتقال تکنولوژی های نوین دارد. میادین نفتی ما عمدتا در نیمه دوم عمر خود هستند و برای حفظ افزایش تولید نیاز به تکنولوژی پیشرفته EOR/ IOR با هدف افزایش ضریب برداشت نفت و گاز دارند، زیرا میادین نفتی ما سالانه بین ۵ تا ۸ درصد افت تولید طبیعی دارند. تاسیسات پالایشی نیاز به تجهیز، تعمیر و نگهداری دارند.
در بخش انتقال، نیاز به توسعه و نوسازی خطوط لوله لازم است و در بخش پتروشیمی نیز نیازمند تجهیز تاسیسات، توسعه واحدهای جدید با تکنولوژی های پیشرفته و… هستیم. در همه بخش های صنعت نفت پروژه های نیمه کاره متعددی وجود دارد که یا رها شده اند یا روند توسعه آنها به دلیل نبود منابع مالی و تکنولوژی بسیار کند پیش می رود. صنعت نفت برای رسیدن به اهداف توسعه به سرمایه ای بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار نیاز دارد. این میزان سرمایه فقط بر اساس تداوم فعالیت صنعت نفت ایران با فرض تداوم روند موجود تقاضای نفت است. چشم انداز و ماموریت صنعت نفت ایران نیز بر این اساس ارائه شده و اجرایی می شود و در عمل توجه چندانی به روند نزولی تقاضای نفت در نقشه جدید انرژی جهان، در بستر اقتصاد کم کربن در آینده ای نه چندان دور نمی شود. به نظر می رسد انطباق با گذار انرژی و اقتصاد کم کربن برای سودآوری شرکت های نفتی، یک الزام استراتژیک است و چشم انداز و ماموریت شرکت های زیر مجموعه صنعت نفت ایران باید بر این اساس تنظیم و اجرایی شود. شتاب عقربه های ساعت در نقشه جدید انرژی جهان، به مفهوم عقب ماندن بیشتر ما از گردونه رقابت در بازاری است که به تدریج نقش آفرینی کمرنگ تری در اقتصاد جهان خواهد داشت.
- نویسنده : دکتر مریم پاشنگ (استاد مدعو دانشگاه علوم و تحقیقات تهران)
Sunday, 13 October , 2024