چندی پیش خبر راه اندازی دالان ترانزیتی هند- خاورمیانه رسانه ای شد؛ دالانی در جنوب ایران بدون آنکه از خاک کشور ما بگذرد. به فاصله کوتاهی پس از آن خبر رسید که در شمال غرب ایران هم جمهوری آذربایجان و ترکیه درصدد هستند که کریدور زنگه زور را راه اندازی کرده و نوار مرزی ایران و ارمنستان را قطع کنند و حالا خبر می رسد که یک کریدور دیگر با عنوان کریدور میانی بناست از آسیای میانه تا اروپا برسد. مسیر دیگری که باز هم بدون حضور ایران تعریف شده و به نظر می رسد که به دنبال بالا گرفتن تنش میان بلوک غرب و بلوک شرق این موضوع به سرعت در حال شکل گیری است تا چین و روسیه را از بازار ترانزیت کالا و انرژی پس بزند. از آن سمت عراق هم اعلام کرده که در حال راه اندازی کریدوری شمالی- جنوبی با عنوان راه توسعه است که ایران هم در این کریدور سهمی ندارد. اتفاقی که بنا بر گفته کارشناسان می تواند منجر به مشکلی در عرصه ژئوپلیتیک شود و فرصت زیادی برای شرکت در این پروژه های منطقه ای و جهانی نمانده است.
کریدور میانی؛ از آسیای میانه تا غرب اروپا

توسعه کریدور میانی و جذب منابع مالی برای پروژه های زیرساختی تحت ابتکار «دروازه جهانی» آغاز شده است. به تازگی صدراعظم آلمان و سران کشور های قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان برای توسعه کریدور میانی با هدف اتصال اروپا به آسیای میانه و گسترش روابط اقتصادی توافق کردند. آنها همچنین حمایت خود را از ابتکارات توسعه مسیر کریدور میانی که هدف آن اتصال منطقه آسیای میانه با اروپا از طریق قفقاز، دریای سیاه و ترکیه است، اعلام کردند. مسیر حمل ونقل بین المللی ترانس کاسپین موسوم به کریدور میانی از جنوب شرق آسیا و چین آغاز می شود و از قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان و گرجستان می گذرد و پس از عبور از بیشتر کشور های اروپایی به آلمان و دریا های غرب اروپا می رسد. به عقیده کارشناسان، با توجه به حمله روسیه به اوکراین، تحریم های اعمال شده و در نتیجه انسداد مسیر حمل ونقل از طریق روسیه، کریدور میانی اهمیت فزاینده ای پیدا کرده است؛ کریدوری که تلاش شده به هر طریق ممکن، خاک ایران را دور بزند.
کریدوری برای۴۰ درصد جمعیت جهان

هم زمان با کریدور میانی، پروژه کریدور اقتصادی هند- خاورمیانه- اروپا که قرار است هند را با بازار های خاورمیانه و اروپا مرتبط می کند، نقطه برجسته اجلاس گروه ۲۰ در دهلی نو بوده است. کریدور جدیدی که نیمی از اقتصاد جهانی و ۴۰ درصد از جمعیت جهان را در بر می گیرد.

پایگاه خبری تحلیلی اکسیوس روز هفتم ماه سپتامبر در گزارشی اعلام کرد چهار کشور آمریکا، هند، عربستان سعودی و امارات متحده عربی در حال هماهنگی برای اعلام یک طرح زیرساختی مشترک در مقیاس وسیع از جمله توسعه شبکه ریلی هستند و آمریکا در نظر دارد خاورمیانه را از راه مسیر های ریلی و دریایی به هند متصل کند. در این گزارش هدف آمریکا از کریدور هند- خاورمیانه مقابله با طرح بزرگ منطقه اقتصادی چین به نام «یک کمربند، یک جاده» معرفی شده بود.

نهایتا ۹ سپتامبر یادداشت تفاهمی از طرف اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان، هند، ایتالیا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ایالات متحده امضا شد که نشان می داد این پروژه شامل یک کانال ریلی چندوجهی خواهد شد که از خطوط راه آهن و کشتیرانی استفاده می کند.

با این حال، اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، معتقد است این پروژه خیلی بیشتر از خطوط اتصالی چندوجهی است و باید کریدور جدید را پلی سبز و دیجیتالی روی قاره ها توصیف کرد.

درباره این کریدور بحث های زیادی مطرح شده است؛ اما آنچه شکی در آن وجود ندارد، این است که این پروژه در صورت عملی شدن تجارت بین کشور های حاشیه خلیج فارس و جنوب آسیا را متحول می کند. از منظر اروپا نیز با توجه به ظرفیت های سرمایه گذاری و تجاری کشور های حاشیه خلیج فارس و هند از یک طرف و نفوذ اقتصادی و امنیتی چین در حوزه سرمایه گذاری و در نظم امنیتی خاورمیانه از طرف دیگر، این منطقه در آینده نقطه ثقل رقابت های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیکی خواهد شد.

هرچند این پروژه در همین گام های اول موجب نگرانی و نارضایتی کشورهایی مانند ترکیه و مصر شده است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، در کنفرانس خبری بعد از اجلاس سران گروه ۲۰ در هند عصبانیت خود را از طرح مذکور آمریکا اعلام و تاکید کرد کریدوری که ترکیه در آن نباشد اجرائی نیست؛ چرا که مناسب ترین مسیر برای تردد از شرق به غرب، ترکیه است.

نادیده گرفتن قاهره و موقعیت آن در این پروژه نیز با نارضایتی مصری ها همراه بود. به گزارش آکسیوس «علیاء المهدی»، رئیس دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه قاهره، با رد این پروژه آمریکایی می گوید: این تصور که این راهی که از هند و اراضی امارات و عربستان و اردن به اسرائیل و از آنجا به اروپا می رسد، می تواند جایگزین خوبی برای کانال سوئز جهت اتصال به اروپا باشد، اشتباه است؛ زیرا بهترین راه برای اتصال زمینی هند به اروپا، عبور از خاک ترکیه به عنوان تنها کشوری است که بخشی از آن در آسیا و بخش دیگر آن در اروپا واقع شده است. او افزود: «بهتر بود این راه از هند به پاکستان و از آنجا به ایران و عراق و سپس ترکیه می رسید». با تمام اینها و حتی با وجود این واقعیت که این مسیر ترانزیتی در صورت عبور از ایران می توانست بخش بزرگی از مسیر خود را به شکل زمینی طی کرده و هزینه های این پروژه را بسیار کمتر کند، باز هم کشور های منطقه رفتار استاندارد و اصولی از خود نشان ندادند.
زنگه زور؛ مسیر بلندپروازی های ترکیه

زنگه زور همان کریدور پرحاشیه ای است که هفته هاست بحث آن در رسانه ها داغ است؛ کریدوری دیگر برای اتصال چین به اروپا.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه و الهام علی اف، رئیس دولت جمهوری آذربایجان، در حالی دوشادوش هم برای پیشبرد طرح بلندپروازانه ایجاد «دالان تورانی» از طریق کریدور زنگه زور- لاچین تلاش می کنند که منطقه زنگه زور در شرق ارمنستان و در محدوده استان «سیونیک» یعنی کانون حملات جدید ارتش آذربایجان قرار دارد. سیونیک از شرق از سوی جمهوری آذربایجان و از غرب از طرف نخجوان احاطه شده است و از جنوب نیز مرزی ۴۴کیلومتری با ایران دارد؛ بنابراین این منطقه نه تنها برای باکو و ایروان بلکه برای تهران هم دارای اهمیت استراتژیک ویژه است. همین امر در ماه های گذشته حساسیت و هشدار ویژه تهران را به همراه داشته است.
جاده توسعه شمال- جنوب

علاوه بر شمال و جنوب، در غرب ایران هم پروژه معروف جاده توسعه در حال پیشروی است. همان مسیری که رقیب مهم ایران در کریدور شمال به جنوب شناخته می شود، آسیا را به اروپا وصل می کند و شامل مسیر زمینی و راه آهن به طول هزارو ۲۰۰ کیلومتر در خاک عراق است. پروژه ای ۱۷ میلیارد دلاری که خط راه آهن و جاده های عراق را به ترکیه متصل می کند و احتمالا روی قدرت های همسایه و خارجی متمرکز خواهد بود تا در ایجاد کریدور های چندوجهی که در نهایت می توانند آسیای شرقی را با اروپا پیوند دهند، ایفای نقش کند.

خبرگزاری آناتولی ترکیه هم به تازگی به نقل از هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه اعلام کرده که عراق، امارات، ترکیه و قطر درگیر مذاکرات فشرده ای درباره پروژه جاده توسعه هستند. ظاهرا عراق درگیر جاده توسعه تمایل چندانی به میدان دادن به دیگران برای ورود به کریدور های ترانزیتی خود ندارد.
ایران در مسیری جبران ناپذیر است

میرقاسم مومنی، مدیر یک موسسه مطالعات بین المللی، در همین زمینه به «شرق» می گوید که ما با وجود داشتن موقعیت خاص و مناسب ژئوپلیتیک، در مسیری سخت واقع و از کریدور های ترانزیت کالا و انرژی دور شده ایم.

به باور او بحث کریدور های ترانزیتی که امروز در تمام رسانه ها مطرح است، موضوعی مربوط به سیاست های منطقه ای و جهانی است که درباره پیروی از تحریم های بین المللی علیه ایران دنبال می شود.

مومنی تاکید دارد که «طبیعتا دولت های منطقه منتظر نمی مانند تا تحریم های ایران رفع شود تا بعد از مسیر ایران پروژه های ترانزیتی خود را پیش ببرند. تمام کشور های جهان بر اساس منافع روز خودشان سیاست گذاری می کنند و این سیاست ها طبق هماهنگی و ارتباط شان با دیگر کشورهاست. هم اکنون تحریم های ایران طولانی شده و اختلافات موجود حل نشده است و کشور های همسایه در حال رشد و توسعه هستند و تمایل دارند سهم بیشتری از بازار های جهانی بگیرند و در بازار انرژی هم نقش پررنگ تری ایفا کنند؛ بنابراین هر کدام طبق منافع ملی شان برنامه ای ریخته اند و آن را پیش می برند».

مومنی ترکیه و جمهوری آذربایجان را مثال می زند که برای اینکه بتوانند خط انتقال انرژی خودشان را از ترکیه به آذربایجان و قفقاز ببرند، جنگ قره باغ را به راه انداختند. او می گوید: «ترکیه و آذربایجان هم زمان با این جنگ جاده سازی برای زنگه زور را پیش برده اند؛ یعنی تا این اندازه به خودشان غره شده اند. ارمنستان هم اکنون شاهد مانور مشترک آذربایجان، گرجستان و ترکیه است؛ یعنی عملا در محاصره واقع شده است. با وجود تمام مخالفت ها، دولت ارمنستان تحمل این همه فشار را ندارد. هم صدها آواره از قره باغ به ارمنستان آمده اند و هم در داخل با اعتراضات شدیدی مواجه هستند. در این میان اختلافش با روسیه هم با مواضع نخست وزیرشان تشدید شده است».

او می افزاید: «از سمت دیگر ترکیه برای رسیدن به خلیج فارس خط ترانزیت خودش را از طریق عراق پیگیری می کند. از سمت جنوب هم که هند و کشور های عربی خط ترانزیتی کشیده اند تا اروپا. در شمال قفقاز هم آلمان با کشور های آسیای میانه کریدور خودش را راه می اندازد. حتی یک خط ترانزیتی هم قرار است در شرق ایران و از طریق افغانستان و پاکستان، ایران را دور بزند. اگر این روند ادامه پیدا کند، برای ما جبران ناپذیر است؛ چون در آینده دیگر امکان ورود به آنها را نداریم. این موضوع برای اقتصاد، توسعه و امنیت کشورها خطرناک است. کریدورهایی که مثل تار عنکبوت به دور ایران می پیچند، رسما ما را دچار سختی و بن بست ژئوپلیتیک می کنند و ما به زودی به ترکیه، افغانستان، آذربایجان و دیگر همسایگان وابسته می شویم؛ چرا که خطوط ترانزیتی برای حمل ونقل کالا و انرژی همه احداث شده و شروع به کار کرده است، بدون اینکه حتی یکی از آنها از خاک ایران عبور کند». به باور مومنی لازم است در شرایط فعلی برای این مشکل چاره اندیشی شود؛ چون کشورهایی که با ایران خصومت دارند، توانسته اند علیه کشور اجماع ایجاد کنند.

به گفته مومنی «اسرائیل با سیاستی حساب شده آذربایجان، ترکیه، ترکمنستان و کشور های آسیای میانه و حتی کشور های جنوب خلیج فارس را به سمت خودش کشانده است و این نشان می دهد درست وسط خاورمیانه می خواهند هم گرفتاری امنیتی برای ما به وجود آورند و هم منافع اقتصادی مان را با مشکل مواجه کنند. نمونه اش این امتیاز گازی است که ما تا به امروز به نخجوان می دادیم. در حال حاضر به سمت دیگری رفته و به تازگی اردوغان اعلام کرده که به جای ما به نخجوان گاز می دهد و این مسائل تنها به تبعات اقتصادی منجر نمی شود و مسائل امنیتی هم به دنبال می آورد؛ چرا که اقتصاد پایه و اساس امنیت است».