شرح پریشان یک آدم ربایی!

همه ماجرا از جایی شروع شد که ابتدا جوانی حدود ۳۰ یا ۳۲ سال  کلیپی در اینستاگرام منتشر کرد و به حالت توصیه و اندرز، مردی! را که دختری ۱۱ ساله را در گرگان ربوده بود، مخاطب قرار می داد و می گفت: ” دختر را برگردان؛ چرا که پدر و مادرش  خواب و خوراک ندارند؛ و من از طرف آنها قول می دهم با تو برخوردی نکنند و شکایت هم نکنند!” . و بعد در ادامه، کلیپی از زن و مردی  مضطرب پخش می شد که متعلق به مادر و پدر دختر ربوده شده بود و به حالت التماس می گفتند چند روز  است از دخترشان خبری نیست؛ و از عموم مردم کشور تقاضا می کردند برای یافتن دختر دلبندشان به آنها یاری برسانند.

سه چهار روز پس از انتشار این کلیپ در سطح دیگر پلتفرم های شبکه های اجتماعی، پلیس که از همان ابتدای مساله وارد عمل شده بود، دختر ربوده شده را در اصفهان پیدا می کند. دختر ربوده شده ۱۱ ساله و مردی  که دختر را ربوده بود، پسری ۱۵ ساله است!؛ و معلوم می شود، دختر با پای خودش همراه با این پسر ۱۵ ساله خیلی شیک و رسمی سوار اتوبوس می شوند و از گرگان به اصفهان می روند؛ و نه زوری در کار بوده و نه ربایشی!

ورود اینترنت به حیات آدمی و آغاز دردسرها!

از لحظه ای که اینترنت وارد زندگی انسان ها شد، با تمام شایستگی ها و مزایا یک سری نگرانی ها را به خانواده ها تحمیل کرده است. والدین در برابر ویژگی های خاص پدیده فضای مجازی، امکان و یا قدرت کافی برای شناخت و کاربردهای آن را ندارند. عدم آشنایی مناسب آنها با این پدیده و در مقابل، استفاده آسان و مداوم جوانان و حتا کودکان در این  فضا می تواند بسیار مخرب باشد. کودکان بدون هیچ گونه مراقبت و نظارت توسط والدین با خوی کنجکاوی و جستجوگری خود، به مکانهای مختلف این فضا سرک می کشند و دسترسی دارند! و به دلیل به دلیل ویژگی های سنی تحت تأثیر فضاهای ناسالم اینترنت قرار می گیرند.

چنین مشکلی مختص جامعه ایرانی ما نیست؛ و در تمام جهان یک پدیده نوظهور و تخصصی  است که به صورت علمی باید با آن برخورد کرد.

فضای مجازی و کودکان

بر اساس آمار جهانی، بیش از ۲۵٪ جمعیت جهان را کودکان تشکیل می دهند؛ و آنلاین بودن به بخش مهمی از زندگی هر انسانی تبدیل شده است. همزمان با شیوع ویروس کرونا و اجرای اقدامات سختگیرانه قرنطینه، آمار قابل توجهی از کودکان و جوانان در سراسر جهان با استفاده از اینترنت و آموزش آنلاین تحصیل می کنند؛ و با وجود عبور از بیماری فراگیر کرونا، هنوز هم به صورت عادی و معمول و بنا بر مصالح ایجابی توسط تصمیم گیران، گاه از سکوهای اینترنتی که در سال های پاندمی کرونا برای ادامه سیر آموزش استفاده می شد، بهره گیری می شود. بعنوان نمونه، برنامه شاد توسط آموزش و پرورش ایران.

در سال های پاندمی کرونا، بیش از ۱٫۵ میلیارد کودک و جوان آسیب دیده از تعطیلی مدارس در سراسر جهان به فضای مجازی روی آوردند. چنین اتفاق ناگزیری، به سرعت و تسهیل روی آوری کودکان و نوجوانان به عرصه اینترنت، به شکل افسارگسیخته ای دامن زد! یعنی اگر قرار بوده، کودکان و نوجوانان به دلیل شرایط خاص پاندمی، و آسیب ندیدن در رویارویی اجتماعی، به سکت اینترنت هدایت شوند؛ دریچه و دیگر منافذ اینترنت نیز به سهولت و بدون نظارت و هشدار قبلی توسط مراجع اموزشی و حتا والدین، به روی آنان گشوده شد.

کودکان و نوجوانانی که دسترسی آسان و بدون دردسر به اینترنت دارند و زمان زیادی را صرف آن می کنند، توانایی خود را برای تمیز قائل شدن بین فضای مجازی و واقعیت های پیرامون در عالم واقع در طول زمان از دست می دهند. در فضای مجازی هر کسی که هر چیزی را که می خواهد منتشر می کند و این محتوا بدون محدودیت در اختیار کودکان و نوجوانان قرار می گیرد.

تفاوت اینترنت و تلویزیون!

سیر شتابان پیشرفت های تکنولوژی بشری به میزانی است که هنوز به یک سوژه خو نگرفته ایم، که سوژه جدیدتر و جذاب تری از راه می رسد و سوژه پیشین را کنار می زند و گاه به طور کامل از گردونه خارج می کند و ظرف  مدت کوتاهی به غرفه خاطرات و نوستالژی روانه می کند. پدیده هایی مانند گرامافون، رادیو، فاکس، تلگراف، ضبط صوت، نوار کاست، ویدیو و نوار کوچک و بزرگ، سی دی، دی وی دی، فلاپی، ووو

در این میانه تلویزیون هنوز دارد مقتدرانه در برابر زوال و فراموشی مقاومت می کند؛ و این امر البته به مدد اتصال به شبکه های ماهواره ای و کابلی بخش خصوصی است. در بسیاری از کشورها، مفهوم صدا و سیما متحول شده و از بخش دولتی به بخش خصوصی واگذار شده است و با وجود این که هنوز شبکه های دولتی نیز در این کشورها وجود دارد، ولی رغبت عمومی به سمت بخش خصوصی است؛ و خود دولت ها نیز چنین امری را پذیرفته اند و این اتفاق ناگزیر را تبدیل به فرصتی برای درآمدزایی کرده اند.

در تلویزیون، و حتا در بخش خصوصی و شبکه های ماهواره ای، مقررات و قوانین فراگیر و منضبطی  وجود دارد که در تمامی کشورها از نظر اخلاق عمومی به شدت رعایت می شود.  یعنی برای پخش و تماشای برنامه ها، الزام قانونی وجود دارد که مشخص شود برنامه ها یا فیلم ها و سریال ها با برجسته کردن نشانه (اتیکت، برچسب) هشدار دهنده رده سنی مثبت ۱۲ سال به بالا تا سقف مثبت ۲۴، از تماشا کردن برنامه ها توسط کودکان و نوجوانان و جوانان زیر ۲۴ سال جلوگیری شود.

چنین هشدار و اهرم بازدارنده ای در اینترنت وجود ندارد. اگر چه بعنوان مثال موقع ساخت اکانت جیمیل و ایمیل و یا عضویت در فیسبوک یا اینستاگرام و یا بسیاری از دیگر پلتفرم ها، با چند پرسش ساده از میزان سن و سال متقاضی مطلع می شوند؛ ولی ویژگی خاص یا بازدارنده ای در این رابطه وجود ندارد؛ و یک کودک ۱۰ ساله می تواند به راحتی و بدون هیچ مانعی برای عضویت در این شبکه ها، خود را هر سنی جا بزند!

قوانین موضوعی

در اتحادیه‌ اروپا، پس از تصویب مقررات حفاظت از داده‌های عمومی (GDPR)، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای محافظت از حریم خصوصی کودکان و نوجوانان وضع شده است. طبق این مقررات، حداقل سن برای حضور در بیشتر پلتفرم‌های اجتماعی ۱۶ سال تعیین شده است و جمع‌آوری داده‌های شخصی از کودکان و نوجوانان بدون رضایت والدین ممنوع است.

در ایالات متحده، قانون “COPPA” (Children’s Online Privacy Protection Act) از سال ۱۹۹۸ میلادی به تصویب رسید که بر اساس آن، سایت‌ها و پلتفرم‌های آنلاین موظف هستند تا برای جمع‌آوری اطلاعات از کاربران زیر ۱۳ سال، رضایت والدین را کسب کنند. موقع ثبت نام و عضویت، باید والدین حضور داشته باشند و از آنها به صورت آنلاین پرسش های خاصی  مطرح می شود که کودکان قادر به پاسخ و درج آنها نیستند!

این قانون سختگیرانه کماکان به عنوان یکی از سیاست‌های مهم در راستای حفاظت از حریم خصوصی کودکان و نوجوانان در فضای آنلاین مطرح است.

در اتحادیه‌ اروپا، به‌ویژه پس از تصویب مقررات حفاظت از داده‌های عمومی (GDPR)، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای محافظت از حریم خصوصی کودکان و نوجوانان وضع شده است. طبق این مقررات، حداقل سن برای حضور در بیشتر پلتفرم‌های اجتماعی ۱۶ سال تعیین شده است و جمع‌آوری داده‌های شخصی از کودکان و نوجوانان بدون رضایت والدین ممنوع است. با تصویب این مقراررت در ۲۵ می ۲۰۱۸ ، این قانون جایگزین دستورالعمل حفاظت از داده های اتحادیه اروپا شد که در سال ۱۹۹۵ تصویب شده بود.

در ماده ۳۳٫۱ این قانون سازمان های گرداننده پلتفرم ها ملزم شده اند کاربران خود را ظرف ۷۲ ساعت پس از کشف نقض داده ها ملزم به خروج از سکو؛ و اقدام به مسدودسازی اکانت و حضور در پلتفرم مورد نظر کنند.

این اقدام‌ها با هدف کاهش خطرات امنیتی و حفظ حریم خصوصی کودکان در فضای دیجیتال انجام شده است.

در استرالیا، کمیسیون ارتباطات و رسانه‌ها (ACMA) برنامه‌هایی را جهت ارتقای امنیت آنلاین کودکان و نوجوانان راه‌اندازی کرده است. این برنامه‌ها شامل آموزش والدین و کودکان درباره خطرات فضای مجازی و نظارت بر محتوای آنلاین است. همچنین در کشور استرالیا قوانینی برای محدود کردن تبلیغات و محتوای نامناسب در شبکه‌های اجتماعی برای نوجوانان تصویب شده است.

کشورهای توسعه‌یافته با تصویب قوانین سختگیرانه گام‌های مؤثری در جهت حفاظت از کودکان و نوجوانان در فضای آنلاین برداشته‌اند. جمهوری اسلامی ایران نیز  باید با تدوین قوانین مشابه و ارتقاء سطح آگاهی عمومی، به امنیت و سلامت دیجیتال کودکان خود توجه بیشتری داشته باشد.

حضور کودکان در شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه برای گروه سنی زیر ۱۶ سال با خطرات زیادی همراه است. این خطرات می‌تواند شامل آسیب‌های روان‌شناختی، اجتماعی و فیزیکی باشد و می‌طلبد سیاست‌های حمایتی و نظارتی بیشتری در سطح بین‌المللی و داخلی اتخاذ شود.

در کشور ما، استفاده از شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه توسط کودکان و نوجوانان بسیار رایج است؛ ولی متاسفانه، سیاست‌های موجود در زمینه نظارت و محدودیت این فعالیت‌ها در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته هنوز در مراحل ابتدایی قرار دارد. هنوز آن چنان که باید و شاید توسط  مسوولان کشور به این بخش مهم و حیاتی حضور در فضای مجازی  توسط  کودکان و نوجوانان توجه خاص نمی شود و در امر وضع قوانین قابل اجرا و سودمند تلاش چندانی صورت نگرفته است. دولت ایران در چند سال اخیر با اعمال محدودیت‌های قانونی و فنی در زمینه‌ی دسترسی به برخی از پلتفرم‌های اجتماعی همانند اینستاگرام، تلگرام و توییتر(ایکس)، تلاش کرده است تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کند. اما هنوز هیچ سیاست روشن و قانون‌مندی بجز نگاه سلبی و مسدودکننده شبکه های اجتماعی، برای ممنوعیت یا محدودیت حضور کودکان زیر ۱۶ سال در این پلتفرم‌ها وجود ندارد.

متاسفانه در کشور ما با استفاده از ساده ترین شکل ممکن یعنی فیلتر شبکه های اجتماعی، تصور می رود دسترسی به آنها دشوار و یا ناممکن می شود. در حالی که چنین تصوری از بنیاد اشتباه است؛ و از قضا به دلیل سهولت دسترسی به فیلترشکن های رایگان و پولی، عوارض متعدد و خسارت باری نظیر حضور بدون ضابطه و بدون مراقبت کودکان و نوجوانان نیز در این میانه  رخ می دهد که آسیب ها و مخاطرات اجتماعی و شخصی و تبعات فراوان دیگری را رقم زده است.

برخی از کارشناسان در ایران بر لزوم افزایش آگاهی خانواده‌ها، مدارس و همچنین تصویب قوانین حمایتی از کودکان و نوجوانان در فضای دیجیتال تأکید دارند. تحقیقات محلی نیز نشان می‌دهند که استفاده از شبکه‌های اجتماعی در ایران می‌تواند موجب بروز مشکلاتی از جمله افسردگی، اضطراب و کاهش کیفیت زندگی اجتماعی نوجوانان و افت تحصیلی شدید شود.

باتوجه به تجربه کشورهای توسعه‌یافته و ضرورت حفاظت از کودکان در فضای مجازی، پیشنهاد می‌شود که ایران نیز به تصویب قوانینی مشابه با مدل‌های بین‌المللی بپردازد. از جمله این اقدامات می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

۱- افزایش نظارت والدین و معلمان؛ ارائه‌ی آموزش‌های دیجیتال و سواد رسانه‌ای برای والدین و کودکان جهت مدیریت بهتر زمان آنلاین و استفاده مسوولانه از شبکه‌های اجتماعی.

۲- تعیین حداقل سن برای حضور در شبکه‌های اجتماعی؛ تصویب قوانین مشابه GDPR که سن حضور کودکان در شبکه‌های اجتماعی را به ۱۶ سال محدود کند.

۳-  مجازات‌های قانونی برای نقض حقوق کودکان و نوجوانان؛ تدوین قوانین دقیق‌تر جهت مقابله با آزارهای سایبری، کلاهبرداری‌ها و محتوای غیراخلاقی.

اهمیت نقش والدین در زیست مجازی کودکان

والدین باید به کودکان آموزش دهند که چگونه امنیت آنلاین خود را حفظ کنند که شامل اطلاع از خطرات ممکن از قبیل تبلیغات تقلبی، هویت مجازی و اشتراک اطلاعات شخصی در فضای مجازی می‌شود.

والدین باید با کودکان خود درباره تجربیات آنها در فضای مجازی تبادل نظر کرده و به آنها اجازه دهند که در کمال اعتماد و آرامش پرسش های خود را بپرسند و در صورت بروز مشکل، از آنها کمک بگیرند.

والدین می‌توانند با استفاده از ابزارهای کنترل و فیلترینگ موجود، محتوایی که کودکان مشاهده می‌کنند را مدیریت کنند. این ابزارها می‌توانند به والدین کمک کنند تا محتوای نامناسب را فیلتر کرده و به کودکان شان دسترسی به محتواهای مناسب و آموزنده را بدهند.

برخی دیگر از عوارض منفی اینترنت برای کودکان و نوجوانان

فضای مجازی شکاف بین نسل ها را گسترده تر کرده است و اکنون شکاف بین نسل دوم و سوم علاقه مند به اینترنت از دید کسی پنهان نیست. به گونه ای که هیچ کدام زبان دیگری را نمی فهمند. امروزه با ظهور دستگاه ها و فناوری های جدید در زمینه خانواده ها، می بینیم که والدین و کودکان ساعت ها کنار هم می نشینند؛ بدون اینکه چیزی برای گفتن داشته باشند . در جوامع امروز نمونه های کمتری از خانواده ها پیدا می شوند که والدین و فرزندان در آن کنار هم بنشینند و از مسائل مختلف مربوط به خانواده و کار صحبت کنند و به دنبال نظرات یکدیگر در مورد مسائل مختلف باشند. در شرایط کنونی روابط موجود بین والدین و کودکان سرد شده و دو نسل به دلیل تفاوت های اجتماعی و تجربه های زیستی متفاوت، از دید خودشان به زندگی نگاه می کنند و در بیشتر اوقات تجربیات و شیوه زیست همدیگر را نفی می کنند.

بلوغ زودهنگام دانش آموزان به علت استفاده غیر مفید از فضای مجازی پدیده نوظهور دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. کودکان در معرض استفاده دائم از فضای مجازی دچار مشکلات جسمی متعدد می شوند. کودکان، چاق و فاقد تحرک و پویایی جسمانی می شوند و قادر به انجام یک سری فعالیت ها نیستند. برای کوچکترین کارهای فیزیکی نیاز به صبر و تأمل دارند و خلاقیت در میان آنها کمرنگ می شود. هوش عمومی و واقعی و باورهای جهان واقع در مسلخ فضای مجازی و سوژه های مجازی دچار یک جابجایی و دگردیسی ویژه شده؛ و ارتباط برقرار کردن با مفاهیم و سوژه های عالم واقعی برای کودکان و نوجوانان دشوار می شود.

تماشای بدون مانع تصاویر، ویدیوها، و به طور کلی محتوای خشونت آمیز یا صریح جنسی منجر به پیامدهای جدی برای کودکان و نوجوانان می شود. افزایش رفتارهای پرخاشگرانه، بی اعتنایی به رنج دیگران، انزوا و گوشه گیری و ناتوانی در تمایز بین محرک های زندگی واقعی و محرک های مصنوعی و… از دیگر عوارض خطرناک و زیرپوستی فضای مجازی برای کودکان است که باید در طبقه آسیب های اجتماعی قرار بگیرد.

کودکانی که زمان زیادی را در فضای مجازی می گذرانند به مرور احساس انزوا و افسردگی خواهند کرد. هر چه کودک در فضای مجازی بیشتر وقت بگذراند، زمان کمتری برای تعامل رو در رو با خانواده و دوستان خواهد داشت. علاوه بر این، هیجان و محرک ناشی از استفاده از اینترنت، مصنوعی و غیرطبیعی است و در نتیجه کودکی که زمان زیادی را در این فضا می گذراند، در برابر فعالیت های روزمره، دچار کسالت و رخوت و بی احساسی و بی حوصلگی می شود.

نکته پایانی

با تاکید بر نقش و اهمیت نظارت دقیق و کاربردی و حذف نگاه سلبی توسط  دولت بر فضای مجازی، و پذیرش قدرت فراگیر این پدیده، باید اذعان داشت اینترنت ابزار مناسبی برای توسعه افکار و ایده های انسانی است. برای ورود به دنیای مجازی، افراد باید اطلاعات کافی برای جلوگیری از مشکلات اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی داشته باشند. جلوگیری از آسیب های اخلاقی و اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان بسیار مهم است و برای جلوگیری از فروپاشی خانواده ها، والدین باید تا حدودی در فناوری ها و استفاده از نرم افزارها مهارت داشته باشند و بدانند که تغییر رفتار کودکان به معنای تغییر عقاید و باورها و اعتمادآنها است!

اگر شخصیت آنها به اشتباه شکل بگیرد، راه برای کلاهبرداران باز می شود تا به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده ها نفوذ کنند. بنابراین اگر خانواده ها آگاهی کافی و لازم در مورد راه های جدید برای برقراری ارتباط با فرزندان خود پیدا نکنند، مخاطرات و آسیب های زیادی در کمین آنها نشسته است که هر لحظه ممکن است انها را با فجایع بزرگ و گاه جبران ناپذیری مواجه کند!

ماجرای گریز دختر ۱۱ ساله به همراه پسر ۱۵ که در ابتدای یادداشت به آن اشاره شد، یک نمونه کوچک ولی هشدارآمیز است که چه بسا موارد مشابه بسیاری در سطح جامعه و یا جای جای کشور ما دارد، و این یک نمونه اش  فاش شده؛ و می تواند در خلاء قوانین بازدارنده و کاربردی و نیز مراقبت و ارتقای سواد رسانه ای و آموزشی والدین، بارها و بارها در اشکال مختلف و رنج آور دیگر، تکرار شود!

*دکترای علوم ارتباطات