آنچه ما درباره اقیانوس ها و دریاها می دانیم و بخش عمده ای از آنچه در این باره نمی دانیم در حیطه علم اقیانوس شناسی قرار می گیرد. اقیانوس شناسی به ما کمک می کند تا ناوگان کشتی های تجاری و صیادی مان را در دریاها حرکت دهیم؛ ولی اقیانوس شناسی چیزی بیش از درک چگونگی حرکت کشتی ها بر روی آب است.هرچند باید بپذیریم انگیزه اصلی شناخت اقیانوس ها در طول تاریخ همین بوده است. در گذشته های دور نیاز به تجارت با آفریقا، هند و چین، ایرانیان را بر آن داشت تا در پهنه اقیانوس هند به شناخت بادهای موسمی اقیانوس هند و ویژگی های سواحل آن بپردازند. شاید یکی از قدیمی ترین کتاب های دریانوردی که در آن به اختصاصات سواحل، دماغه ها و ویژگی بادها، امواج، جریان ها، عمق و نقاط پرخطر در اقیانوس هند اشاره کرده است، کتابی است که به آن «راه نامک» یا «کتاب راه ها» می گفتند و «واسکو دوگاما» از این کتاب برای سفرهای اکتشافی خود در اقیانوس هند بهره برد.

شناخت دریا، رمز بزرگ پیروزی قدرت های اروپایی در قرون اخیر

در قرن پانزدهم میلادی، پرتغالی ها با شناخت بادهای اقیانوس اطلس، که به بادهای تجارت معروف است، خود را به سواحل غربی آفریقا، هندوستان و سایر آب های جهان رسانده و قدرتی بلامنازع در عرصه دریاها شدند. از آن زمان، کشورهای اروپایی آینده خود را در دریاها یافتند و ناوگان های دریایی بزرگی را که بر انرژی باد متکی بود، شکل دادند. از این رو شناخت بادها اصلی ترین زمینه ای بود که آنها به تحقیق درباره آن می پرداختند تا با این شناخت بر رقبای تجاری یا نظامی خود فائق آیند. از آن زمان تاکنون برای شناخت بهتر دریاها، اختراعات و ابتکارات بسیاری در نوع سنجنده ها، کشتی ها و سلاح ها ابداع شد تا این که در فاصله سال های ۱۸۷۲ تا ۱۸۷۶ میلادی با سفر اکتشافی کشتی چلنجر (Challenger) در اقیانوس اطلس، علم اقیانوس شناسی پا به عرصه وجود گذاشت. گرچه دریانوردی و سفرهای اکتشافی اولیه سنگ بنای علم اقیانوس شناسی را بنا نهاد ولی عملا اقیانوس شناسی نوین طی جنگ جهانی دوم و در جریان نبرد در آب ها به ویژه در عرصه زیرسطحی، شکل امروزی خود را پیدا کرد.

چرا در پژوهش های اقیانوس شناسی سرمایه گذاری می کنند؟

امروزه اقیانوس شناسی یک علم واحد نیست و دامنه وسیعی از رشته های مختلف علوم پایه (فیزیک، شیمی، زمین شناسی، زیست شناسی و هواشناسی)، علوم انسانی (اقتصاد و حقوق دریا) و علوم مهندسی (عمران، مکانیک، برق، مواد، مخابرات و از این قبیل) را شامل می شود. این علوم و فنون در قالب اقیانوس شناسی به بررسی این محیط از جنبه های گوناگون می پردازد و هدف مشترک همه آنها شناخت و پیش بینی بخش عمده ای از رفتار سامانه زمین، ظرفیت ها، کاربردها و تهدیدات رفتاری آن بر حیات بشری است. در این راستا علوم بین رشته ای بسیاری با اقیانوس شناسی پدید آمده و از همین رو این علم را به یکی از پویاترین و مهم ترین علوم روز تبدیل کرده است.

با وجود توسعه سریع این علم در قرن بیستم و شتاب آن در قرن حاضر، هنوز بیش از ۹۰ درصد از بستر اقیانوس های جهان ناشناخته باقی مانده، به طوری که دانسته های ما از سطح کره ماه بسیار بیشتر از بستر اقیانوس هاست. به همین دلیل سرمایه گذاری وسیعی برای شناخت اقیانوس های جهان در قالب فعالیت های ملی، منطقه ای و بین المللی به ویژه از سوی کشورهای توسعه یافته انجام می شود. با گسترش و تراکم راه های زمینی و پیشرفت خارق العاده شبکه هوایی، قسمت اعظم داد و ستد بین المللی و بخصوص نفت همچنان از طریق دریاها صورت می گیرد. نگرانی های عمده بشر نظیر تضمین آینده غذایی، تغییرات آب و هوایی و پیش بینی های بلندمدت اقلیمی، تضمین منابع پایدار انرژی و مواد معدنی و ظرفیت بالای دریاها برای ایجاد اشتغال و تولید ثروت جز با شناخت دریاها و اقیانوس ها ممکن نیست. بنابراین، بی دلیل نیست که مطالعات اقیانوس شناسی برای دولت هایی که افق وسیع تری را در برابر خود می بینند، حائز اهمیت است. با این حال علوم و فنون اقیانوسی در کشور ما آنچنان که باید مورد توجه باشد، هرگز در کانون دید برنامه ریزان کلان کشور قرار نداشته و نیست. متاسفانه با وجود پیشینه درخشان ایرانیان در شناخت و استفاده از دریاها و همسایگی کشورمان با مهم ترین و ثروتمندترین آبراهه های جهان، با بی تدبیری از دریا رویگردان شده ایم و خود را از این موهبت الهی که به ما ارزانی شده، محروم کرده ایم.

رویکرد تازه به دریا پس از جنگ تحمیلی

رویکرد ایران به دریاها عملا پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و متعاقب آن با بروز جنگ تحمیلی تغییر کرد؛ به گونه ای که به تدریج اهمیت دریا و داده ها و اطلاعات مرتبط با آن و نیز دستگاه های ثبت این داده ها بویژه در خلیج فارس و تنگه هرمز بر ما معلوم شد. با وجود این توجه علمی به این موضوع به گونه ای نظام مند سامان نیافته است. محققان و موسسات گوناگون به صورت مستقل به مطالعات موردی در نقاط پراکنده دریایی مبادرت می ورزند، اما حجم داده ها و نوع اطلاعات تولیدی آنها هرگز متناسب با نیاز کشور نیست. با وجود فعالیت موسسات، دانشگاه ها و سازمان های متعدد دریایی، نبود هماهنگی میان آنها، موازی کاری، تکرار مکررات و هدفمند نبودن این مطالعات موجب شده تا کشور ضمن غافل ماندن از ظرفیت های این محیط در توسعه کشور از درک و پیش بینی بسیاری از رخدادهای اقیانوسی موثر بر سرنوشت کشور، عاجز بماند.

امکان اشتغالزایی از مسیر دریا

در ایران سازمان ها و نهادهای دریایی متعددی وجود دارد که هر یک بنا بر وظایف حاکمیتی مسوولیت مطالعه و بهره برداری از دریاها را برعهده دارد. از جمله مهم ترین این سازمان ها می توان به سازمان بنادر و دریانوردی، سازمان شیلات ایران، بخش دریایی سازمان زمین شناسی و بخش آبنگاری سازمان نقشه برداری و سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح اشاره کرد. در عین حال دانشگاه های ساحلی نظیر دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر و دانشگاه خلیج فارس در کنار بخش های دریایی دانشگاه هایی چون دانشگاه تهران، شریف و امیرکبیر و پژوهشگاه ها و نهادهای تحقیقاتی متعدد نظیر پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، مرکز علوم جوی- اقیانوسی سازمان هواشناسی و مرکز ملی مطالعات و تحقیقات خزر وابسته به وزارت نیرو وظیفه توسعه علوم و فنون دریایی را برعهده دارد. به این نهادها و سازمان های اجرایی و علمی باید به نهادهای تصمیم گیر و تصمیم ساز متعدد نیز در کشور اشاره کرد که از جمله مهم ترین آنها شورای عالی صنایع دریایی و شورای عالی اقیانوس شناسی است. با وجود این همه نهادها و سازمان های متعدد و مختلف دریایی در کشور، فعالیت های تحقیقات دریایی کشور عمدتا محدود به سواحل کشور بوده و بسیاری از نیروهای فارغ التحصیل در زمینه دریا با مشکل اشتغال مواجهند. این درحالی است که میزان کارآفرینی مشاغل مرتبط با دریا و اقیانوس، ۵/۱برابر بخش کشاورزی و ارزش اقتصادی محصولات آن به طور متوسط بیش از ۵/۲ برابر محصولات کشاورزی است. صنایع زیست فناوری دریایی از جمله صنایع پرشتاب و به روز جهان است و گردشگری ساحلی و دریایی موجب توزیع ثروت در مناطق ساحلی است. دریاها از تاثیرگذارترین محیط ها بر قدرت و امنیت کشورها و امنیت جهانی هستند.

مکث
اهمیت سیاستگذاری برای توسعه تحقیقات دریایی در تصمیم گیری های کلان کشور

مدت های مدیدی است سیاست های توسعه ای کشور عمدتا بر منابع و ظرفیت های کشور در خشکی بنا شده و نبود انسجام در سیاست های دریایی موجب اتلاف فرصت ها و سرمایه های بالقوه کشور در عرصه دریایی و اقیانوسی شده است. در عوض، کشورهای پیشروی صنعتی و اقتصادی با طراحی راهبردها، خط مشی ها، سیاست ها و برنامه های اقیانوسی، از مواهب دریا بهره برداری می کنند و سهم تولید ناخالص ملی این کشورها از دریا به وضوح نشان دهنده نقش دریا در توسعه یافتگی این کشورهاست.

گرچه برای رفع این نقیصه در کشور پیشنهادهایی نظیر ایجاد کمیسیون دریایی در مجلس، ایجاد وزارت دریانوردی و صنایع دریایی در دولت یا ایجاد سازمان ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ارائه شده است، ولی آنچه موجب افزایش نقش دریا در زندگی و معیشت مردم خواهد بود، نه این تغییرات شکلی بلکه ضرورت تغییر سیاست های بری به خط مشی های بحری در میان تصمیم گیران کلان کشور است.

این نکته باید درک شود که اقیانوس ها و دریاها در تداوم حیات بشری و اقلیم زمین نقشی تعیین کننده دارند و تکیه بر ظرفیت ها و مواهب این محیط برای آینده کشور ضرورتی گریزناپذیر است. اگر چنین ضرورتی درک شود، هم دستگاه های اجرایی و هم نهادهای تحقیقاتی در همین ساختار موجود قادر خواهند بود راه خود را برای شکوفایی کشور از مسیر دریا هموار کنند. قدم نخست در چنین تغییر رویکردی توجه به علوم و فنون دریایی و شناخت محیط اقیانوس هاست. بدون شناخت ظرفیت های گوناگون دریا، توسعه دریایی کشور ممکن نخواهد بود و اگر چنین توسعه ای مد نظر باشد، بدون توجه به علوم وفنون اقیانوس شناختی می تواند زمینه های وابستگی هرچه بیشتر کشور را فراهم آورد. به قول آلفرد تایرماهان، نویسنده کتاب «تاثیر قدرت دریایی در تاریخ» (منتشر شده در سال ۱۸۹۰ میلادی): «به پیش از سمت دریا» و این پیش رفتن با آگاهی و علم به آنچه در برابر ماست، امکان پذیر خواهد بود.