قرن‌ها است که زمین با پویایی هرچه تمام‌تر، لحظه‌به‌لحظه در حال دگرگونی است و چرخه‌های گوناگون سنگ، زمین ریخت، خاک، آب‌شناسی، زیست و … تائیدی بر این تحولات است.
با توجه به اهمیت نقش خاک و خاکزیان در چرخه زیست و حوضه‌های آبی و نیز پیامدها و بحران‌های ناشی از کم‌آبی در سال‌های اخیر که به‌نوعی در ارتباط تنگاتنگ با خاک است، خبرگزاری ایسنا گفت‌وگوی اختصاصی با دکتر حمید قیومی محمدی، پژوهشگر و عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات خاک و آب داشته و نقش حیاتی و تمدن‌ساز خاک سالم در زندگی و حیات کره زمین را بررسی کرده است.
به گفته قیومی که سال‌هاست در حوزه خاک و آب به بررسی و پژوهش مشغول است، خاک پویاترین، سودمندترین و مدیریت‌پذیرترین پدیده هستی است و بحران‌های کم‌آبی به‌نوعی با مشکلات خاک و خاکزیان گره خورده است؛ پس نخست باید خاک و خاکزیان را دریابیم.
وی تشکیل و تکامل خاک‌ها را مهم‌ترین رویداد ادوار گوناگون زمین‌شناسی و زمین‌ریخت‌شناسی دانست و با بیان اینکه پدیده زمین ریخت‌زایی از چهار و نیم میلیارد سال پیش تاکنون، آغاز شده است، به نقش و اهمیت خاک و آب در علم هستی شناسی تأکید و اظهار کرد: خاک‌ها جزء مواریث اقلیمی، دیرینه، بین‌نسلی، فرانسلی و تجدیدناپذیرند است و براساس آموزه‌های دینی، انسان، اشرف مخلوقات نیز از خاک آفریده شده است.
خاک‌ها؛ پالاینده محیط زیست
قیومی در پاسخ به این پرسش که خاک چیست و از چه موادی تشکیل شده است؟، گفت: خاک مهم‌ترین پوسته، پوشش و بستر حیات بر روی زمین است و متشکل از توده طبیعی و پیچیده شامل مواد معدنی، ذرات شن، سیلت و رس و در مواردی با سنگریزه‌های ریز و درشت، همراه با مواد آلی و ریزجانداران خاکزی است که از لایه‌ها و یا افق‌های متفاوت ژنتیکی با ضخامت متغیر و تکامل متفاوت تشکیل‌شده و روزن‌های آن دربردارنده هوا و رطوبت است. مینرال‌ها و کانی‌های گوناگون به ویژگی‌ها و توانمندی‌های خاک‌ها، غنابخشی و حتی بار الکتریکی متفاوت و مشخصی می‌دهند.
این پژوهشگر در توضیح اهمیت و نقش‌های خاک‌ها در سیاره زمین گفت: نقش خاک در پایداری حیات و زیست‌بوم‌ها اثبات شده است. خاک‌کره (پدوسفر) به‌عنوان حلقه ارتباط و اتصال بین سنگ‌کره، هواکره (اتمسفر)، آبکره، پوشش گیاهی، موجودات زنده و انسان (بیوسفر) شناخته می‌شود و دارای چندین نقش مهم و کلیدی در چرخه حیات و زیست سیاره و زیستمندان است.
عضو هیئت‌علمی موسسه تحقیقات خاک و آب خاک‌ها را پالاینده محیط دانست و گفت: اگر خاک‌ها نبودند، آلاینده‌ها و میکرب‌ها، زمین را برای بشر غیرقابل زیست می‌کردند. خاک به‌عنوان محیط بافر، تغییرات گوناگون را در محیط پیرامونی خود تعدیل و تنظیم میکند و به‌عنوان سالم‌ترین و مهم‌ترین سد طبیعی ذخیره رطوبت (نفوذ دهنده، نگه‌دارنده، جابجاکننده و تصفیه‌کننده) عمل میکند.
این پژوهشگر حوزه خاک و آب توضیح داد: در هریک گرم خاک زیست‌پذیر از جمله چند میلیون تا چند میلیارد ریزجاندار خاکزی وجود دارد که می‌تواند شامل سه تا ۵۰۰ میلیون باکتری، یک تا ۲۰ میلیون اکتینومایست (Actinnomycetes)، پنج هزار تا یک میلیون قارچ، یک هزار تا یک میلیون مخمر، یک تا پانصدهزار پروتوزئرها و جلبک‌ها و ده تا پنج هزار (Nematodes) است. فراوانی، نوع و شُمار ریزجانداران، پویایی زیستی و میزان حاصلخیزی خاک را موجب می‌شود.
وی در پاسخ به این پرسش که عوامل و فرآیندهای اصلی تشکیل و تحول خاک‌ها کدام‌اند؟ گفت: ماده و انرژی دو عامل بنیادین هستند. مواد از راه فرآیندهای زمین‌ساخت و آتشفشان‌ها و به شکل سنگ‌ها و کوهستان‌ها، در پوسته زمین جابجا و انباشت می‌شود. کانون، منبع و منشأ اصلی تولید، ارسال و تأمین انرژی نیز خورشید است که تأمین‌کننده انرژی تابشی، نور و حرارت است. تحولات اقلیمی و آب‌وهوایی که یکی از اصلی‌ترین عوامل سازنده خاک‌ها و زمین ریخت‌ها هستند، از راه نور خورشید تأمین می‌شود.
این استاد بازنشسته هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات خاک و آب در پاسخ به این پرسش که آیا خاک‌ها همگی مشابه‌اند؟ گفت: خیر. همه خاک‌ها، تشابهات، اشتراکات و تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. بر اساس «مرجع کلید طبقه‌بندی جامع خاک‌ها»، دوازده راسته خاک تاکنون در جهان شناسایی شده که هشت راسته در ایران شناسایی و شش راسته از آنها بیشتر گزارش شده است.
این پژوهشگر ادامه داد: تا حدود بیست سال پیش، بیش از هفده هزار نوع خاک فقط در سرزمین آمریکا شناسایی و معرفی‌شده است. تخمین زده می‌شود که چند برابر این تعداد، انواع خاک در جهان شناسایی و معرفی‌شده باشد.
وی با اشاره به اراضی و پهنه‌های کشور که تاکنون مورد مطالعه خاک‌شناسی قرار گرفته‌اند، اظهار کرد: بیش از ۲۲ میلیون هکتار و عمدتاً در اراضی هموار و نسبتاً هموار و عرصه‌های کشاورزی یا قابل‌کشت و آبیاری ایران، بررسی‌های خاک‌شناختی شده است. بر اساس دستاوردهای پژوهشی و مطالعاتی مؤسسه تحقیقات خاک و آب کشور، بیش از ۱۱۰ زیرگروه خاک در نقشه یک میلیونیم منابع و استعداد خاک‌های ایران تائید و گزارش شده و بر اساس تخمین‌ها، بیش از هزار نوع خانوادهِ خاکِ متفاوت در اقلیم‌های گوناگون کشور و در عرض‌های جغرافیای متفاوت ایران و متأثر از شرایط ناهمگون بوم‌شناسی و زمین‌شناسی، زمین‌ریخت‌شناسی، خاکساختی و آب‌وهوا شناختی تشکیل و عمدتا شناسایی و معرفی شده است.
ایران نمایشگاه فرآیندهای خاک‌شناسی خاورمیانه و آسیا
وی سرزمین ایران را مهم‌ترین نمایشگاه و پژوهشگاه فرآیندهای خاک‌ساز، خاکزا، آبخیز و پدیده‌های زمین‌شناختی، زمین‌ریختشناختی و خاک‌شناسی منطقه خاورمیانه و آسیا معرفی کرد و توضیح داد: تبلور این مواهب، شگفتی‌ها، زیبایی‌ها و توانمندی‌ها را می‌توان در اطراف زاگرس، البرز، سهند، سبلان، کپه‌داغ، الوند، دِنا، هزار، شیرکوه، کرکس، کرگز و نیز منابع طبیعی، چشمه‌ها، قنات‌ها، رودخانه‌ها، فضاهای کارستیک و دشت‌های حاصلخیز و ارزشمند مشاهده کرد.
قیومی در پاسخ به این پرسش که معضلات و چالش‌های اصلی قلمرو خاک‌ها و زمین ریخت‌های زیست‌پذیر در ایران کدام‌اند؟، گفت: چالش‌های اصلی خاک‌های ایران شامل نبود تفکر خردورزانه، بوم سازگار، جامع‌نگر، نبود پارادایم توسعه پایدار در استفاده از منابع سرزمین، تغییرات شتابان و فزاینده کاربری اراضی در عرصه‌های کشاورزی، مرتعی و جنگلی، فرسایش خاک، شورشدن، فقر مواد غذایی ذاتی و نیز برونکشی عناصر غذایی خاک‌ها (بدون تقویت و آیش مؤثر) است.
قیومی ادامه داد: کاهش روزافزون مواد آلی خاک‌ها، تضعیف محیط بیوشیمیایی خاک‌ها، محدود و یا نابود شدن خاکزیان و ریزجانداران خاکزی، آلودگی‌ها و آلاینده‌ها در خاک و آب و محصولات کشاورزی، پائین بودن دانش در هکتار بهره‌برداران، استفاده ناکافی از فناوری‌های نوین، شورشدن تدریجی خاک‌ها به دلیل سوءمدیریت، بیابان‌زایی، فرسایش شدید خاک‌ها به‌ویژه در آبخیزها، اراضی شیب‌دار و سرآب حوضه‌ها، فرونشست زمین، رهاکردن و رهاشدن آبخیزها و نبود برنامه و اهتمام کافی در حفاظت و مدیریت پایدار آبخیزها و بی‌توجهی به موازین آمایش سرزمین از دیگر چالش‌هایی است که با آن مواجه هستیم و منابع سرزمینی ایران را تهدید میکند.
به باور عضو هیات علمی مؤسسه تحقیقات خاک و آب، خاک و آب، سرمایه اصلی طبیعت هر سرزمین، دو مؤلفه مهم منابع طبیعی، وامدار یکدیگر، مدیریت‌پذیر اما تفکیک‌ناپذیرند.
وضعیت خاک بحرانی‌تر از وضعیت آب است
قیومی با بیان اینکه در حال حاضر وضعیت خاک بحرانی‌تر از وضعیت آب است، گفت: برای عبور از بحران آب، ضرورتاً باید از بحران خاک نیز عبور کرد. بخشی از بحران آب، ناشی از تضعیف و فرسودگی خاک است، زیرا منافذ خاک‌ها در طبیعت به منزله کوزه و آبانبار عمل می‌کنند.
وی توضیح داد: مظروف پایدار آب، فقط در ظرفِ سالمِ خاک پایدار خواهد بود. برای پایداری توأمان منابع خاک و آب، باید ظرف‌ها (خاک و زمین ریخت) و ظرفیت‌های اکولوژیک و زیست‌محیطی حوضه‌های آبی را ارتقاء و بهبود بخشیم. ظرفیت آبی و رطوبتی روزن‌های خاک‌ها، شش برابر آبِ رودخانه‌هاست که از این ظرفیت غافل بوده‌ایم.
این پژوهشگر حوزه خاک و آب،درباره یکی از مهم‌ترین علتهای هم‌زمانی سیل و خشک‌سالی، بیان کرد: ظرفِ خاک شکسته و ناپایدار شده و توان جذب، نفوذ و نگهداری همه باران‌های نافع را ندارد و یا ضریب جذب و نفوذ کاهش یافته است.
به گفته قیومی خاک، مفیدترین و مدیریت پذیرترین پدیده هستی است. پس نخست باید خاک و خاکزیان را دریابیم.
این پژوهشگر با بیان اینکه در سال‌های اخیر بارها بسیاری از دلسوزان و دانشمندان کشور در این زمینه‌ها هشدار داده‌اند و ضرورت مدیریت و بهره‌برداری بهینه و حفاظتی از منابع سرزمین را بر اساس موازین آمایش سرزمین و نیز حکمرانی مسئولانه، دانش‌بنیان و خردورزانه منابع خاک و آب بیان کرده‌اند، گفت: البته همه این موارد به‌صورت پیشنهاد و در همایش‌ها بوده، اما به مرحله طراحی، برنامه‌ریزی، اجرا و تأمین اندیشه و اعتبارات نرسیده است. به جرأت می‌توان گفت که طی سده‌های اخیر، ایرانیان بیشتر، منابع خاک و آب سرزمین را دوشیده‌اند، اما برای حفاظت و توانمندسازی آنها نکوشیده‌اند.
وی تأکید کرد: علاوه بر نوع و میزان بارگذاری‌ها بر روی منابع خاک وآب حوضه‌ها که الزاماً باید عالمانه، عادلانه و دانش‌بنیان و با توزیع و آرایش فضایی باشد، نکته پنهان و مهم‌تر این است که هرگونه بارگذاری باید آمایش‌شده باشد. به عبارتی آرایش فضایی-زمانی هرگونه کاربری و فعالیت در تک‌تک واحدهای نقشه خاک و اراضیِ ناهمگون کشور براساس موازین آمایش سرزمین و ملاحظات زیست‌محیطی صورت پذیرد.
ایسنا نوشت، قیومی خاطرنشان کرد: افزون بر صنعت، توسعه شهری، معدن‌کاوی و راه‌سازی، کشاورزی نیز نوعی بارگذاری بر روی منابع سرزمین محسوب می‌شود و ضرورتاً باید بوم سازگار، آمایش‌شده، پایدار و بر اساس استعدادها و ظرفیت‌های بوم‌شناختی و ارزیابی توان محیطی باشد، نه براساس نیازهای روزافزون و فزاینده و برخی آرزوهای نادرست نسل کنونی.
- نویسنده : صدای هم وطن
- منبع خبر : ایسکانیوز
Thursday, 25 April , 2024