فعالیت های جدیدی در مازندران آغاز شده که گواه تمایل توسعه نیشکر در این استان است. ولی آیا عقلانیت و دوراندیشی موافق این راهبرد و تصمیم و علاقه است؟ آیا شرایط اقلیمی و کاهش منابع آب و فرونشست های پی در پی و خشکسالی دامنگیر اکثر استان های کشور، می پذیرد که در مازندران و یا جای دیگری بجز خوزستان ، سراغ توسعه نیشکر برویم؟

کشت نیشکر به عنوان یکی از محصولات عمده کشاورزی و کالاهای استراتژیک، قدمتی کهن در ایران دارد. نوشته ها و متون کهن تاریخی مؤید این نکته است که ایران از خاستگاه های کهن تولید نیشکر در دوران باستان بوده است. این در حالیست که متاسفانه هنوز کشور ما یکی از وارد کنندگان مهم این محصول است.

طبق شواهد تاریخی موجود موطن اصلی نیشکر کشور هندوستان است. به طوری که در نوشته های تاریخی آمده، نیشکر از ابتدا از هند در قرن هفتم قبل از میلاد به چین رفته است. در زمانهای قدیم و در تمدن های قدیمی، ملل ساحلی مدیترانه، نیشکر کشت نمی کردند و فقط از روی وصف و تعریف آن را می شناخته اند، چنان که هرودوت از این گیاه صحبت کرده و استرابون آن را نی هندی که عسل می دهد نامیده است. پلنیوس رومی و یونانی ها بعد از او نیز از نیشکر به عنوان نمک هندی یاد کرده اند، این گیاه صنعتی و مهم بعدها به جنوب اروپا و اسپانیا و جزیره قناری و از آنجا به برزیل و مکزیک رفته و به کشت و زرع آن پرداخته اند و اما در کشور ما ایران، سابقه کشت نیشکر به ۲ هزار سال پیش می رسد به طوری که در ایران بزرگ علاوه بر مناطق جنوب غربی (خوزیا) به معنی سرزمین شکر خیز (خوزستان فعلی) در منطقه جنوب شرقی ایران نیز که به آراخوزیا (به معنی سرزمین شکرخیز آریایی) نامیده می شد و امروز قندهار نامیده می شود نیز کشت نیشکر به میزان زیاد وجود داشته است. شاید نام فعلی (قندهار) نیز یادآور اسم قدیمی این قسمت و نشان دهنده وجود زراعت و کشت همین محصول ارزشمند صنعتی در این منطقه بوده است. کشت نیشکر در ایران علاوه بر این ۲ منطقه مهم در منطقه مازندران نیز به طور وسیع و گسترده ای بساط و توسعه داشته است. حتی حکیم ابوالقاسم فردوسی حماسه سرای توانای ایران در کتاب گرانقدرش شاهنامه از آن بارها یاد کرده است.

در زمان ساسانیان در ایران کشت قلمه نیشکر و استحصال شکر از آن به طور همه جانبه ای مورد توجه ایرانیان قرار گرفت و به مقدار زیادی توسعه یافت، اما متاسفانه بعدها و بعد از سقوط دولت ساسانی به تدریج کشت نیشکر در ایران از بین رفت. آخرین مزارع نیشکر در خوزستان در حدود قرن پنجم هجری نابود شد. توجه به نیشکر و زراعت آن در ایران تا قرن ها به فراموشی سپرده شد تا این که مجددا از اوایل سلطنت ناصرالدین شاه و همگام با توجه به رشد صنایع مجددا دولت در فکر توجه به کشت نیشکر در مناطق مستعد شد و نخستین منطقه ای که در این زمان در اولویت قرار گرفت منطقه قدیمی و باستانی مازندران بود که سابقه تاریخی درباره کشت این گیاه ارزشمند داشت. دولت ایران در این هنگام تصمیم گرفت که اقدامات لازم درباره کشت نیشکر و استحصال شکر از این گیاه را در خوزستان و مازندران آغاز کند. اتفاق میمون و مبارکی که سرآغاز توجه مجدد به برآوردن شکر از شکر سرخ بود.

در خصوص توسعه نیشکر در خوزستان اطلاعات کافی در اختیار ما هست. ولی در رابطه با توسعه نیشکر در مازندران برای کسب اطلاعات، شاید باید یک بررسی دقیق تری به عمل بیاوریم.
تاریخچه و اهمیت کشت نیشکر در مازندران را از نوشته های مرحوم محمدحسن خان اعتمادالسلطنه می توان پی برد که از دبیران و منشیان معروف عهد ناصری است. او در کتاب خود در سال ۱۲۶۷ هجری قمری می نویسد: «شکر مازندران را به طوری تصفیه کردند که مانند شکر هندوستان شد» این مرحوم در ذیل فعالیت های سال بعد یعنی سال ۱۲۶۸ در بند ۷ می نویسد: (کارخانه شکرسازی در میدان ارگ ساری تمام شده در اوایل شعبان، قند سفیدی از شکر سرخ آنجا ریختند).

در ذیل سنه ۱۲۷۰ اشاره می کند: (حاجی محمدتاجر تبریزی برحسب امر اولیای دولت علیه برای اکتساب صنعت بلورسازی، شکرسازی، ریخته گری، آهنگری و چیلانگری به پطرزبورگ رفته و مراجعت کرده و مورد تفقدات امنای دولت شدند و مقرر شد عجالتا برای ۲ دستگاه چرخ دستی کاغذسازی که همراه آورده اند کارخانه ساخته و چرخ راه بیندازند. به محمودخانه (جناب ناصرالملک) مصلحت گذار مقیم سنت پطرزبورغ نوشتند که دو دستگاه دیگر از همان چرخ کاغذسازی خریده ارسال کند و حاجی مشارالیه مازندران رفته که بنای کارخانه شکر را در آنجا بنماید و در این اوان شکر سفید مازندران آوردند که بهتر از شکر خوب هندی بود).

همچنین جزو اسناد وزارت خارجه ایران سندی است که میرزاتقی خان امیرکبیر در سال ۱۲۶۸ برای میرزاجعفرخان مشیرالدوله نوشته و در آن اشاره به شکر مازندران و توجه به کشت نیشکر در خوزستان کرده است، در قسمتی از آن نامه، میرزاتقی خان با اشاره به یادآوری هایی که به شاهزاده خانلر میرزا احتشام الدوله حکمران خوزستان در مورد کشت نیشکر کرده. خطاب به میرزا جعفر خان مشیرالدوله می نویسد: «همچنین در باب عمل آوردن نیل و نیشکر به نواب معزلی الیه تاکیدات اکیده نوشته ام و قرار داده ام که اگر تخم نیشکر در آن جا نباشد بزودی بنویسند که از مازندران بفرستیم، چنانچه شکر مازندران را در همین سال اول در سفیدی و صفا به درجه شکر هندوستان رساندند و حالاخروار خروار برای فروش می آورند.
آن مخدوم، نیز در آنجا تشویق و ترغیب کند که شکر و نیل هر دو را عمل آورده و به درجه کمال برسانند، به قدر یک من از شکر مازندران برای نمونه نزد آن مخدوم فرستادم که خود به رای العین مشاهده کند، لله الحمد کارخانه آن راه افتاده و عمل رواج تمام یافته است. امیدوارم که در هر باب توجه خاطر همایون از مراقبت چاکران شوکت ابد مقرون کافی باشد. والسلام.»

(نقل از مجموعه شماره ۴۲۶ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ص ۲۵۶)

همان طور که ملاحظه می شود، این اسناد و مدارک ناشی از توجه مجدد به احیای کشت نیشکر و استحصال شکر از آن در منطقه مازندران بوده است که سالها بعد مجددا دچار تزلزل و کم کم به فراموشی سپرده شد. یکی از عوامل مهم این امر عدم اطلاع اهالی از تهیه رقم های جدید نیشکر و عدم بصیرت آنها به اختلاط نژاد های مختلف برای ایجاد رقم جدید بوده؛ موضوعی که موجب آن شد که به تدریج نیشکر مازندران ۶ درصد بیشتر قند نداشته باشد و زراعت آن کم کم به فراموشی سپرده شود. در صورتی که زمین های مازندران که از نوع خاک سیاه هستند خود از بهترین زمین ها برای کشت بذر و قلمه نیشکر هستند. لازم به یادآوری است که رقم های نیشکر را به واسطه ضخامت و بلندی ساقه و به خصوص رنگ آن می شناسند و نوع نیشکر بومی مازندران شکر قرمز است که باید در صورت توجه به کشت مجدد نیشکر در این استان، نسبت به اصلاح نژادهای نیشکر و ایجاد رقم های جدید و افزایش قند آن کوشش کرد تا کشت نیشکر که حتی آثار آن هنوز به صورت طبیعی در مازندران وجود دارد، مجددا زنده و احیا شود.

فعالیت های جدیدی در مازندران آغاز شده که گواه تمایل توسعه نیشکر در این استان است. ولی آیا عقلانیت و دوراندیشی موافق این راهبرد و تصمیم و علاقه است؟
آیا شرایط اقلیمی و کاهش منابع آب و فرونشست های پی در پی و خشکسالی دامنگیر اکثر استان های کشور، می پذیرد که در مازندران و یا جای دیگری بجز خوزستان ، سراغ توسعه نیشکر برویم؟
پذیرفتنی است که در ادوار تاریخی کشور، بسیاری از گونه های گیاهی و جنگلی و زراعی در اکثر نقاط کشور به وفور وجود داشتند. ولی همگام با خشکسالی و کاهش منابع آب در جهان، ایران نیز از این تغییرات شدید و منفی، بی بهره نبوده و به دلیل سیاستگذاری های غلط در خصوص مدیریت منابع آب و خاک، فرسودگی و کاهش آب در کشور ما شتاب بیشتری دارد.
بنابراین نباید با توسل به سوابق تاریخی کشت یک محصول مانند نیشکر، به دنبال خواسته های بلندپروازانه بود!
امید که با همت مسئولان و کارشناسان دلسوز شاهد شکوفایی و رونق و تمرکز کشت نیشکر در خوزستان و ایجاد کارخانه های بزرگ در زمینه استحصال شکر در این منطقه زرخیز با در نظرداشتن تغییرات اکولوژیکی و اقلیمی و تقلیل منابع آب سرزمینی و مدیریت دقیق آب و خاک در کشور عزیزمان ایران باشیم.

  • نویسنده : *شهرام گراوندی
  • منبع خبر : پیوند ایرانیان