گروه اجتماعی: درس هشتم کتاب مطالعات اجتماعی پایه هشتم (متوسطه اول) در مورد «بی عدالتی و نابرابری در جهان» است. ذیل همین درس است که در مورد علل نابرابری در جهان توضیح داده و تعریف «شاخص توسعه انسانی» به دانش آموزان ارایه شده است: «این شاخص برای پی بردن به وضعیت و کیفیت زندگی در کشورها و مقایسه آنها با یکدیگر با توجه به سه عامل اقتصادی، بهداشتی و فرهنگی مطرح شده است که در آن موارد زیر اندازه گیری می شود: ۱. درآمد و رفاه، ۲. امید به زندگی یا متوسط طول عمر و ۳. سواد و آموزش.» یکی از عکس ها و پانویس های مربوط به همین عامل «امید به زندگی یا متوسط طول عمر» بود که دست به دست در شبکه های اجتماعی چرخید و انتقادات تند و گزنده ای را به همراه داشت و روز گذشته هم وزارت آموزش و پرورش را ناچار به پاسخگویی و دفاع از خود کرد.

در صفحه ۵۲ کتاب مطالعات اجتماعی در تعریف امید به زندگی آمده است: «امید به زندگی یا متوسط طول عمر در یک کشور یعنی تعداد سال هایی که انتظار می رود کودکی که در آن کشور به دنیا آمده است، عمر کند و زنده بماند. میزان طول عمر یا امید به زندگی در یک جامعه نشان دهنده وضعیت سلامت و بهداشت در آن جامعه است. در کشور هایی که مردم در محیطی پاک و بدون آلودگی زندگی می کنند، به غذای کافی و آب سالم دسترسی دارند و درصورت بیماری یا روبه رو شدن با حوادث، از امکانات درمانی و مراقبت های پزشکی پیشرفته برخوردارند، متوسط طول عمر بیشتر است. به عکس، در کشورهایی که مردم دسترسی کافی به غذا یا آب آشامیدنی سالم ندارند و با کمبود پزشک و دارو و امکانات درمانی مواجهند و همچنین در کشورهایی که گرسنگی و سوء تغذیه وجود دارد، امید به زندگی یا متوسط طول عمر پایین است.» پس از این توضیح در زیر دو عکس از آفریقا و هند، دو عکس از ایران به عنوان یکی از کشورهای با شاخص توسعه انسانی بالا منتشر شده. یکی از عکس ها یک دستگاه ام آرآی است که زیرش نوشته شده: «ایران، تولیدکننده تجهیزات پزشکی پیشرفته».

روزهای آخر مرداد جنجال ها بر سر عکس و شرح دوم به پا شد: عکسی از کادر درمان در پوشش های مرسوم این یک سال و نیم کرونایی منتشر شده با این شرح: «جمهوری اسلامی ایران با در اختیار داشتن امکانات و تجهیزات بهداشتی و تولیدکننده تجهیزات پزشکی پیشرفته درمانی و کادر درمانی متخصص، دلسوز و پرتلاش، توانست فعالیت های بسیار خوبی را در مقابله با بیماری کرونا انجام دهد. این در حالی است که در برخی کشورهای غربی حتی از پذیرش و درمان بیماران سالمند نیز خودداری می شد.» تصویر این عکس و این پانوشت درست در روزهای اوج درگیری کشورمان با کرونا، در روزهایی که هر روز تنها براساس آمار رسمی بین ۶۰۰ تا ۷۰۰ نفر جان خود را بر اثر ابتلا به کووید از دست می دهند در شبکه های اجتماعی منتشر شد. برای بسیاری از کسانی که هنوز در انتظار نوبت واکسن مانده اند یا در دو ماه گذشته تجربه کمبود داروهای لازم برای بهبود مبتلایان به کرونا یا سرم را تجربه کردند، یا عزیزان شان را به خاطر نبود واکسن و سرریز شدن ظرفیت بیمارستان ها از دست دادند، این تصویر و توضیح خشم بسیار به دنبال آورد. پس از انتشار عکس کتاب مطالعات اجتماعی، این نوشته کنایه آمیز دست به دست در شبکه های اجتماعی چرخید: «تاریخی که خودمون با چشممون دیدیم و لمس کردیم رو اینجوری نشون میدن، وای به حال تاریخی که ندیدیم.»

روز گذشته وزارت آموزش و پرورش عاقبت به این تصویر و نقدهایی که برانگیخت واکنش نشان داد. سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی با صدور اصلاعیه ای توضیح داد: «در پی درج موفقیت جمهوری اسلامی ایران در کنترل کرونا، در کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه نهم، چاپ ۱۳۹۹ انتقادها و گاه مواضع تندی توسط برخی افراد اتخاذ شده است. این سازمان با استناد به اظهارات و گزارش های ارایه شده از سوی مسوولان وزارت بهداشت و ستاد مقابله با کرونا و تلاش های علمی جمهوری اسلامی ایران در کنترل کرونا و گزارش هایی که مستندات آن در رسانه ها نیز موجود است؛ در پی اقدامات موثر پیک اول کرونا طی سال ۱۳۹۸ که منجر به کاهش آمار فوتی ها به دو رقم شد؛ در آن مقطع زمانی و با توجه به اینکه تحولات اجتماعی و موفقیت های جامعه در کتاب های درسی باید منعکس شود؛ این دستاورد کشورمان در کنترل کرونا به دلیل همزمانی با روزآمدسازی کتاب درسی به اختصار در کتاب مذکور قید شده و در سال تحصیلی ۱۳۹۹ نیز در اختیار دانش آموزان قرار گرفت.» در ادامه این توضیح آمده است: «ازآنجا که به هیچ وجه تداوم انتشار و جهش های ویروس کرونا در پیک های متعدد قابل پیش بینی برای هیچ کشوری نبوده و نیست، متاسفانه این بیماری همچنان جان بسیاری از انسان های جهان را تهدید می کند؛ با مشاهده اوج گیری بیماری کرونا و عدم پیش بینی زمان و کیفیت مهار کامل این بیماری، این مطلب قبل از شروع انتقادهای اخیر و همزمان با روزآمدسازی سالانه مطالب، توسط کارشناسان این سازمان از کتاب درسی سال ۱۳۹۹ اصلاح و تعدیل و در چاپ جدید ۱۴۰۰ اعمال شده است. شایان ذکر است؛ تعدیل این مطلب دلیل بر نادیده گرفتن تلاش های کادر درمان، پزشکان و دانشمندان کشورمان نیست و قطعا نتایج و مستندات مجاهدت های آنها در کتاب های درسی درج خواهد شد.»
کتاب درسی: موضوع همیشگی جنجالی

موضوع کتاب های درسی، آنچه در آنها گنجانده می شود، آنچه از آنها حذف می شود و نحوه پرداختن به موضوعات روز، موضوعات تاریخی و مذهبی و ادبی همواره در سال های گذشته محل بحث بوده اند. هر از گاهی موجی خبری براساس بخشی از کتاب های درسی به راه می افتد. موضوع خالی ماندن کتاب های ادبیات از نام و آثار بزرگان ادبیات ایران مانند احمد شاملو، فروغ فرخزاد، سیاوش کسرایی شاید یکی از قدیمی ترین بحث های مربوط به کتاب های درسی باشد و البته نحوه پرداختن به چهره های تاریخ معاصر ایران؛ از مصدق گرفته تا حذف نام ها در جریان روایت تاریخ انقلاب اسلامی. سال ۹۶، زمانی که محی الدین بهرام محمدیان، رییس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش بود روزنامه اعتماد در گفت وگویی به صورت متمرکز بر کتاب های درسی و حذف و اضافه شدن ها از او پرسید. آن زمان روند بسیار دقیقی برای ورود مطالب به کتاب های درسی شرح داده شد. محمدیان می گفت: «در این سال های اخیر در هیچ دولتی، هیچ شخصیتی و هیچ وزیری مستقیما به ما نگفته است که چه موضوعی در کتاب های درسی بیاید یا نیاید، حذف بشود یا نشود، اساسا شان کتاب درسی این نیست. همه محتواهای آموزشی مبتنی است بر همان ها که گفتم و با نظرات کارشناسی و اولویت ها. وقتی محتوای مورد نظر با توجه به اینها تولید شد، اعتباربخشی می شود یعنی باید مشخص شود که منطبق با برنامه است، متناسب با نیم رخ روانی آموزشی دانش آموزان است. آیا متن ها آموزشی هست یا نه. بعد از همه اینها می رود برای اجرای آزمایشی و بعد در طول یک سال معلمان نظر می دهند که آیا قابلیت یادگیری و اثربخشی دارد یا نه؟ بعد از ۵ سال دوباره این برنامه ارزیابی تکرار می شود تا ببینیم پاسخ مناسب از برنامه گرفته ایم یا خیر. آمد و رفتن دولت ها تاثیر مستقیم روی کتاب های درسی ندارد مگر اینکه در قالب مصوبات باشد، مثلا دولت محترم در بررسی مساله کلانی به اسم آلودگی شهرهای بزرگ می گوید بخشی از آن باید به صورت آموزشی و ترویجی در متون درسی بیاید، این را در قالب یک نیاز مطرح می کنند اما اینکه چه موضوعی و چه مطلبی و در چه حجمی در کتاب ها بیاید دست دولت نیست.» با همه این توضیحات اما بارها شده است موضوعی که هنوز نه تاریخ قابل توجهی از آن گذشته و نه نحوه ورود آن به کتاب های درسی سنجیده شده، سر از کتاب های یکی از مقاطع درآورده اند. این آخرین موضوع مربوط به نحوه اداره کرونا در کشور را هم می توان یکی از همین موارد تلقی کرد. پانوشتی که بدون ذکر هیچ مدرک و دلیلی وارد کتاب درسی شده و در اختیار دانش آموزانی قرار گرفته است که خود شاهد این روزها بوده اند.

حذف تصویر دختر از کتاب ریاضی سوم دبستان: شهریور ۹۹ و پس از توزیع کتاب های درسی بود که عکس جلد کتاب ریاضی سوم دبستان و مقایسه اش با کتاب سال های قبل ناگهان خبرساز شد. در چاپ های پیشین دو دختر و سه پسر زیر درختی از اعداد مشغول بازی بودند، در کتاب جدید روی جلد تنها سه پسر مانده بودند. موضوع حذف دختران از روی جلد بالا گرفت اما واکنش سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی این بود که این حذف از این رو انجام شده که «تصویر قبلی بسیار شلوغ بود و تعداد مفاهیم ریاضی مطرح شده در آن تصویر بسیار زیاد بود». اما در نهایت وزیر آموزش و پرورش وقت به خاطر این اتفاق عذرخواهی کرد. محسن حاجی میرزایی گفت: «یک بی سلیقگی در حذف تصویر دختران از کتاب سوم ابتدایی انجام شده است لذا از این بابت عذرخواهی می کنیم و آن را اصلاح می کنیم. اعتقاد داریم که در این شرایط سخت به تمام فعالیت هایی که آموزش وپرورش با تمرکز بر دختران انجام می دهد، توجه شود.»

حذف بزرگان از کتاب های ادبیات: آبان سال ۹۸ لیستی از شاعران و نویسندگانی که آثار آنها از کتب درسی حذف شده بود در فضای مجازی پخش شد و دست به دست چرخید. حذف دروسی مانند «غزل در این سرای بی کسی» اثر سایه، «غزل جوانی» رهی معیری، شعر «به کجا چنین شتابان» شفیعی کدکنی، شعر «باغ بی برگی» اخوان ثالث، یک داستان از غلامحسین ساعدی، یک داستان از بزرگ علوی، داستان «موسی و شبان»، رباعیات خیام، داستان «هدیه سال نو» اثر ا. هنری و داستان «سیاحت نامه ابراهیم بیگ» در شبکه های اجتماعی خبرساز شد. حسین قاسم پور مقدم، مدیر گروه تالیف کتب درسی ادبیات فارسی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش همان زمان در خصوص این تغییرات (که از سال های پیش شروع شده بود) به همشهری گفت: «ما یک سیستم دولتی هستیم و باید طبق چارچوب سند برنامه درسی ملی حرکت کنیم. ضمن اینکه کسی قسم نخورده که یک اثر ادبی برای همه نسل ها مناسب است؛ مثلا درباره داستان «گاو» غلامحسین ساعدی نمی توان گفت که دانش آموزان مثل گذشته از آن لذت می برند یا درباره «باغ بی برگی» اخوان ثالث سال های سال معلمان برای دفتر تالیف کتب درسی نامه می نوشتند که مضمون یاس و ناامیدی دارد. همچنین من قبول ندارم که ایدئولوژی خاصی پشت عدم تکرار برخی اشعار و آثار در کتاب جدیدالتالیف وجود دارد. تنها موضوع این است که وقتی شما در یک نظام ارزشی زندگی می کنید برای حفظ کیان آن موظفید که بین دو متن آن را انتخاب کنید که به اعتقادات و باورهای نظام نزدیک باشد اما من اسم این را تبعیت از یک ایدئولوژی خاص نمی گذارم. دقیقا بر همین اساس می گویم بعضی متن های زیبایی در ادبیات داریم که چون متعلق به افرادی هستند که در دایره نظام ارزشی ما قرار نمی گیرند، نمی توانیم از آنها اثری بیاوریم.»

حذف شاهان، افزودن به متن نویسندگان: در این دو، سه سال اخیر که حساسیت عمومی وتغییرات کتاب های درسی بالا رفته است، بیشتر پیش می آید که تغییرات حتی اگر ابتدا کوچک به نظر برسند هم سر از میان تیتر اخبار درآورند. خبرآنلاین دی ماه سال گذشته فهرستی از این دسته تغییرات را درآورد: در کتاب فارسی سوم دبستان، صفحه ۵۷، داستان «کار نیک» که درباره انوشیروان و پیرمردی است که درخت گردو می کاشت، نام انوشیروان ساسانی حذف شده و به جای آن عنوان «فرمانروایی» قرار داده شده است. از حذفیات دیگر، حذف تصویر مقبره کوروش از کتاب عربی یازدهم بود. چندی پیش نجات بهرامی، معاون سابق مرکز اطلاع رسانی و روابط عمومی وزارت آموزش و پرورش در این باره در توییتی نوشت: «در ادامه دستکاری های مشکوک و متحجرانه در کتب درسی، عکس مقبره کوروش از کتاب عربی یازدهم چاپ ۹۹ حذف شده است! آن وقت عده ای از همین جریان ها در مواقع خاصی ادعای میهن دوستی هم می کنند و بر امواج سوار می شوند». داستان «قلب کوچک را به چه کسی بدهیم» نادر ابراهیمی، نویسنده فقید با تغییراتی در کتاب هفتم دبستان منتشر شد که مورد تایید خانواده او نبود و اعتراض همسرش را در پی داشت؛ در متن اصلی اثر آمده است: «قلبم را می بخشم به همه آنهایی که جنگیدند و دشمن را از خاک ما، از سرزمین ما و از خانه ما بیرون انداختند.» اما در کتاب درسی این متن این گونه تغییر پیدا کرده است: «قلبم را می بخشم به همه آنهایی که به خاطر اسلام جنگیدند.»